1918 წლის შემოდგომიდან საბჭო „საქართველოს პარლამენტად“ გარდაიქმნა. საპარლამენტო დებატების ციკლის შემდეგ გადაწყდა, რომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სრულუფლებიანი საკანონმდებლო ორგანოს - დამფუძნებელი კრების არჩევნები 1919 წლის თებერვალში უნდა ჩატარებულიყო.
საქართველოს დამფუძნებელი კრება საყოველთაო, თანასწორი, ფარული და პირდაპირი წესით, პროპორციული პრინციპით არჩეულ საკანონმდებლო ორგანოდ განისაზღვრა. არჩევნებში მონაწილეობის უფლება ქვეყნის ყველა სრულწლოვან (20 წლის) მოქალაქეს ეძლეოდა - აქტიური და პასიური ხმის უფლებით, სქესის განურჩევლად.
დამფუძნებელი კრების წევრად რესპუბლიკის მოქალაქეებს 130 დეპუტატი უნდა აერჩიათ. დამფუძნებელი კრება გააგრძელებდა საკანონმდებლო მუშაობას და შეასრულებდა თავის მთავარ ამოცანას - შეიმუშავებდა რესპუბლიკის კონსტიტუციას. საყოველთაო, დემოკრატიული არჩევნების გზით ჩამოყალიბებული საკანონმდებლო ორგანო საშინაო და საგარეო პოლიტიკური საკითხების გადაწყვეტისას სრული ლეგიტიმაციით იქნებოდა აღჭურვილი.
ცენტრალურმა საარჩევნო კომისიამ არჩევნების თარიღად 1919 წლის 14, 15 და 16 თებერვალი დაადგინა.
საქართველოს დამფუძნებელი კრების პირველი საზეიმო სხდომა 1919 წლის 12 მარტს, 12 საათსა და 10 წუთზე თბილისში, დამფუძნებელი კრების სასახლის თეთრ დარბაზში გაიმართა. რეგლამენტის შესაბამისად, სხდომას დარბაზში მყოფი უხუცესი დეპუტატი - სილიბისტრო ჯიბლაძე თავმჯდომარეობდა, ხოლო მდივნის მოვალეობას ყველაზე ახალგაზრდა - გოგიტა ფაღავა ასრულებდა.
სილიბისტრო ჯიბლაძემ ღირსშესანიშნავი სიტყვით გახსნა დამფუძნებელი კრების მუშაობა. დეპუტატებმა აირჩიეს დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარე - კარლო ჩხეიძე და მისი უფროსი ამხანაგი - ალექსანდრე ლომთათიძე, რომელმაც განაგრძო სხდომის თავმჯდომარეობა. დეპუტატებმა ხელმოწერებით ერთხმად დაადასტურეს 1918 წლის 26 მაისის საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი. ფოტოგრაფებმა და კინემატოგრაფისტებმა ფირზე აღბეჭდეს ეს საზეიმო მომენტი.
მომდევნო სხდომებზე დამფუძნებელმა კრებამ აირჩია პრეზიდიუმი და კომისიები. სამანდატო კომისიამ მიიღო ცენტრალური საარჩევნო კომისიის ოქმები და გადადებული და განმეორებითი არჩევნების სამზადისს შეუდგა.
ამავე დროიდან არჩეული დეპუტატების შემადგენლობაში ცვლილებები დაიწყო, რადგან წინასაარჩევნო კამპანიის, არჩევნების მიმდინარეობისა და დამფუძნებელი კრების ამოქმედების განმავლობაში რამდენიმე სოციალ-დემოკრატი დეპუტატი გარდაიცვალა. მათი ადგილები სიით მომდევნო კანდიდატებმა დაიჭირეს.
დეპუტატთა შემადგენლობის ცვლილება 1921 წლამდე კვლავ გრძელდებოდა დამფუძნებელი კრების დეპუტატების გარდაცვალებისა და სადეპუტატო მანდატზე უარის თქმის შემთხვევების გამო.
საქართველოს დამფუძნებელი კრება საპარლამენტო რესპუბლიკის უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანოს წარმოადგენდა. ახალდაბადებული რესპუბლიკის შიდა პოლიტიკური მდგომარეობის გამო დამფუძნებელი კრების კომპეტენცია მხოლოდ საკანონმდებლო საქმიანობით არ შემოიფარგლებოდა. კრებას უფლება ჰქონდა და ხშირადაც მიმართავდა პრაქტიკაში აღმასრულებელი ხელისუფლებისა და ადგილობრივი თვითმმართველობების მოქმედების რევიზიასა და დარღვევების აღმოფხვრას.
დამფუძნებელი კრების დეპუტატებს შეეძლოთ, პარალელურად სხვა საჯარო და კერძო სამსახურში ყოფილიყვნენ დაკავებული; არჩეული ყოფილიყვნენ სხვადასხვა წარმომადგენლობით ორგანოში იმ პირობით, რომ ისინი გასამრჯელოს მხოლოდ ერთგან მიიღებდნენ. სასესიო მუშაობისას დეპუტატებს შეეძლოთ, საპატიო (პირად ცხოვრებასთან, ჯანმრთელობასა და პროფესიულ საქმიანობასთან დაკავშირებული) მიზეზებით შვებულებით ესარგებლათ, რაც მათ საშუალებას აძლევდა, პარალელურად სხვა წარმომადგენლობით ორგანოშიც ემუშავათ. თუმცა დეპუტატი, რომელიც არასაპატიო მიზეზებით ერთიანად გააცდენდა სესიის 2 თვეს, დეპუტატთა შემადგენლობიდან ავტომატურად ირიცხებოდა.კრების სხდომის გამართვისთვის რეგლამენტით აუცილებელი იყო წევრთა მესამედის - 50 დეპუტატის გამოცხადება. თავისი მუშაობის მანძილზე საქართველოს დამფუძნებელმა კრებამ მხოლოდ სამჯერ ვერ შეკრიბა კვორუმი. არასაპატიოდ გამცდენი დეპუტატების სტატისტიკა პერიოდულად ცხადდებოდა სხდომებზე და დეპუტატებს ჯამაგირის ნაწილი ექვითებოდათ.
დამფუძნებელი კრების წევრები სარგებლობდნენ სადეპუტატო ხელშეუვალობით - იმუნიტეტით, შესაბამისი გამონაკლისი პირობების გათვალისწინებით.
არჩევნების სამივე ეტაპის შედეგად და შემდეგში განხორციელებული ცვლილებების გათვალისწინებით საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრთა ჯამურმა რაოდენობამ 145 შეადგინა. ამ მონაცემთა ანალიზი საშუალებას გვაძლევს, დავასკვნათ, რომ კრება სრულყოფილად ასახავდა ქვეყნის პოლიტიკური, სოციალური, ეთნიკური და კონფესიური შემადგენლობის სურათს. ყოფილი იმპერიის ტერიტორიაზე და აღმოსავლეთ ევროპაში პირველად, დასავლეთ ევროპის რიგ ქვეყნებზე ადრეც კი, საქართველოში გადაიდგა მნიშვნელოვანი ნაბიჯი ქალთა პოლიტიკური წარმომადგენლობის გზაზე - საქართველოს დამფუძნებელი კრების დეპუტატი გახდა ხუთი ქალი.
მაჟორიტარული პრინციპის არარსებობის მიუხედავად, დეპუტატთა წარმოშობისა და საცხოვრებელი ადგილების მონაცემების ანალიზი აჩვენებს, რომ საქართველოს ყოველ მხარეს დამფუძნებელ კრებაში საკუთარი წარმომადგენელი ჰყავდა. დეპუტატთა მჭიდრო კავშირი საკუთარ მხარესთან ადგილობრივი თვითმმართველობისა და აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოებში მონაწილეობის გარდა, დამფუძნებელი კრების ხაზითაც იყო განმტკიცებული, რომელიც ხშირად მიავლენდა დეპუტატებს საკუთარი მხარის პრობლემის შესასწავლად და ხელისუფლების ორგანოთა სარევიზიოდ.
ზემოთ აღნიშნული დეპუტატთა სოციალური, ეთნიკური, რელიგიური და გენდერული სპექტრის მრავალფეროვნება და ბალანსი ძირითადად კრებაში დიდი უმრავლესობით არჩეული საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის საკანდიდატო სიის დამსახურება იყო. ერთი მხრივ, პარტიის ათწლეულების მუშაობის ისტორიამ და იდეამ, რომელსაც მისი დაარსება და განვითარება ეფუძნებოდა, განაპირობა პარტიის ეთნიკური მრავალფეროვნება და სოციალური შემადგენლობის ბალანსი. ამავე დროს, საკანდიდატო სიის დაკომპლექტებისას მათ სავარაუდოდ გაითვალისწინეს ყველა სახის წარმომადგენლობითობის საკითხი, მათ შორის გათვალეს, რომ ცალკეული ქალაქისა თუ მხარის ამომრჩეველს საკანდიდატო სიაში თავისი ნაცნობი, თავის სიახლოვეს მომუშავე ადამიანებიც დაენახა. პარტიის მასობრიობამ, სახალხოობამ და საარჩევნო სტრატეგიის სწორად გათვლამ განაპირობა კიდეც მისი წარმატება და საკანდიდატო ფორმულის დამფუძნებელ კრებაში განხორციელება.
დამფუძნებელი კრების სტრუქტურა შედგებოდა კრების პრეზიდიუმის, ფრაქციებისა და კომისიებისაგან.
პირველ სხდომებზე კრებამ აირჩია პრეზიდიუმის შემადგენლობა, რომელიც უცვლელად მუშაობდა 1920 წლამდე, პირველი სესიის ბოლომდე:
დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარე:
▲ ნიკოლოზ (კარლო) სიმონის ძე ჩხეიძე (სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია).
თავმჯდომარის ამხანაგები:
▲ ალექსანდრე სპირიდონის ძე ლომთათიძე (სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია);
▲ სიმონ გურგენის ძე მდივანი (სოციალისტ-ფედერალისტთა სარევოლუციო პარტია);
▲ ექვთიმე სიმონის ძე თაყაიშვილი (ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია);
▲ გრიგოლ იასონის ძე ნათაძე (სოციალისტ-რევოლუციონერთა პარტია).
▲ უფროსი მდივანი - კონსტანტინე იასონის ძე ჯაფარიძე (სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია);
▲ უმცროსი მდივანი - ქრისტინე (ჩიტო) გიორგის ასული შარაშიძე (სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია).
კრების კანონშემოქმედებითი მუშაობის მთავარი სიმძიმე პრეზიდიუმთან ერთად კომისიებს აწვათ. დამფუძნებელ კრებას ჰქონდა მუდმივმოქმედი, დროებითი და მცირე კომისიები, რომელთა გამოყოფაც შეიძლებოდა კომისიების შიგნით.
მუდმივი კომისიები იყო:
▲ საბიბლიოთეკო;
მოქმედების განმავლობაში დამფუძნებელმა კრებამ აირჩია შემდეგი კომისიები:
▲ აგრარული;
▲ გზათა;
▲ იურიდიული;
▲ მომარაგების;
▲ სამანდატო;
▲ სამხედრო;
▲ საპენსიო;
▲ საპროპაგანდო;
▲ სარეგლამენტო;
▲ სატეხნიკო;
▲ შრომის;
▲ ხელოვნების;
კომისიები მუშაობდნენ კანონპროექტებზე, ასევე სხვადასხვა პრობლემატური საკითხის გამორკვევაზე. არსებობდა კომისიათა შორის თანამშრომლობის პრაქტიკა. რეგლამენტით კომისიებს მიცემული ჰქონდათ უფლება, საკითხების გამორკვევისას მოეთხოვათ ყველა აუცილებელი დოკუმენტი და ინფორმაციის მოსასმენად დაებარებინათ სახელმწიფო მოხელეები. კომისიების მუშაობას წარმართავდა თავმჯდომარე, თავმჯდომარის ამხანაგი და მდივანი, რომელთაც კომისია ირჩევდა საკუთარი შემადგენლობიდან. კომისია გადაწყვეტილებას იღებდა ხმათა უბრალო უმრავლესობით, ხმების გაყოფის შემთხევაში კი გადამწყვეტი წონა თავმჯდომარის ხმას ჰქონდა. აღსანიშნავია, რომ რიგ შემთხვევაში კომისიების შიგნით ძალთა ბალანსისათვის თავმჯდომარეებად ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენელი დეპუტატები იყვნენ არჩეული.
არჩეულმა დეპუტატებმა პარტიული პრინციპით ფრაქციები შექმნეს. კრების მუშაობის ბოლომდე ჩამოყალიბდა შემდეგ ფრაქციები:
▲სოციალისტ-ფედერალისტთა ფრაქცია;
▲ ეროვნულ-დემოკრატიული ფრაქცია;
▲ სოციალისტ-რევოლუციონერთა ფრაქცია;
1919 წლის მაისიდან ეროვნულ-დემოკრატიული ფრაქცია დატოვა ერთმა დეპუტატმა - გერონტი ქიქოძემ და დამოუკიდებელ დეპუტატად განაგრძო მუშაობა.
1921 წლის 11 თებერვალს სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას გამოეყო ჯგუფი თერთმეტი დეპუტატის შემადგენლობით, რომელთაც დამოუკიდებელი სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია „სხივი“ დააარსეს.
ამავე დღეს ახალ - დემოკრატიულ ფრაქციად გაერთიანდნენ ეროვნულ-დემოკრატიული და ეროვნული ფრაქციები.
კრების დარბაზში დეპუტატთა განლაგების ტრადიცია ეროვნული საბჭოსა და პარლამენტის დროიდან დადგენილის მსგავსი დარჩა:
▲ სოციალისტ-რევოლუციონერებს მარცხენა სექტორის პირველი რიგი ეჭირათ;
▲ სოციალისტ-ფედერალისტებს - მარცხენა სექტორის ბოლო რიგი;
▲ ეროვნულ-დემოკრატებს - მარჯვენა სექტორის უკანა რიგი;
▲ სოციალ-დემოკრატებს - მარცხენა და მარჯვენა სექტორების ძირითადი ნაწილები.
ინფორმაცია ეროვნული ფრაქციის, „დაშნაკცუტიუნისა“ და „სხივის“ სექტორზე დოკუმენტურ წყაროებში არ არის დაფიქსირებული.
დამფუძნებელი კრების სხდომების გამართვის, დღის წესრიგის შემუშავების, დეპუტატთა მიერ კითხვის დაყენების, წინადადებების, დეკრეტებისა და კანონპროექტების განხილვის, კამათისა და გადაწყვეტილებების მიღების წესები დეტალურად რეგულირდებოდა დამფუძნებელი კრების რეგლამენტით.
1919 წლის მარტიდან 1921 წლის მარტამდე დამფუძნებელმა კრებამ ფორმალურად ორი სესია დაასრულა.
1919 წელს დამფუძნებელმა კრებამ აირჩია მთავრობის თავმჯდომარე და ნდობა გამოუცხადა მის მიერ დაკომპლექტებულ მინისტრთა შემადგენლობას. კრების გადაწყვეტილებითვე, 1919-1920 წლების განმავლობაში დაარსდა ახალი სამინისტროები.
მოქმედების განმავლობაში დამფუძნებელმა კრებამ გამართა 169-ზე მეტი ჩვეულებრივი და საგანგებო სხდომა, მიიღო 265-ზე მეტი კანონი და დეკრეტი.
რამდენადაც მეორე სესიის სტატისტიკა არ გამოქვეყნებულა, დამფუძნებელი კრების მუშაობის დინამიკაზე წარმოდგენას გვიქმნის პირველი სესიის - 1919 წლის მარტიდან 1920 წლის მარტამდე გაწეული სამუშაოს სტატისტიკა.
▲ სულ გაიმართა 97 სხდომა
აქედან:
77 ჩვეულებრივი და
20 საგანგებო.
3 სხდომა ჩაიშალა კვორუმის არარსებობის გამო.
▲ განსახილველად შესული 415 საკანონმდებლო აქტის სტატისტიკა ასეთია:
კანონპროექტი - 114
დეკრეტი - 28
დადგენილება - 11
დებულება - 7
რატიფიკაცია - 3
აქედან:
მიიღეს - 278
უკან დაუბრუნდა შემომტანს - 33
შეერთდა ან გაუქმდა - 12
განსახილველი დარჩა - 92
▲ კანონპროექტების შემომტანი სახელისუფლებო შტოების სტატისტიკა:
აღმსარულებელი ხელისუფლებისგან - 328
აქედან:
შინაგან საქმეთა მინისტრის - 77
ფინანსთა და ვაჭრობა-მრეწველობის მინისტრის - 54
გზათა მინისტრის - 49
განათლების მინისტრის - 36
მიწათმოქმედების მინისტრის - 33
სამხედრო მინისტრის - 28
იუსტიციის მინისტრის - 19
შრომის მინისტრის - 13
მთავრობის - 12
გარეშე საქმეთა მინისტრის - 5
სახელმწიფო კონტროლიორის - 2
დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის და კომისიების - 79
აქედან:
პრეზიდიუმის - 16
სამხედრო კომისიის - 16
იურიდიული კომისიის - 14
საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიის - 12
თვითმმართველობის კომისიის - 7
სახალხო განათლების კომისიის - 5
საკონსტიტუციო კომისიის - 3
აგრარული კომისიის - 2
ხელოვნების კომისიის - 2
სარეგლამენტო კომისიის - 1
საბიბლიოთეკო კომისიის -1
დამფუძნებელი კრების ფრაქციებისგან - 8
აქედან:
სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის - 6
ეროვნულ-დემოკრატიული ფრაქციის - 1
ეროვნული ფრაქციის -1
▲ კანონპროექტები განსახილველად გადაეცათ:
საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას - 196
იურიდიულ კომისიას - 54
გზათა კომისიას - 34
სახალხო განათლების კომისიას - 34
სამხედრო კომისიას - 26
თვითმმართველობის კომისიას - 21
აგრარულ კომისიას - 19
სახალხო ჯანმრთელობის კომისიას - 10
შრომის კომისიას - 9
გარეშე საქმეთა კომისიას - 5
საკონსტიტუციო კომისიას - 4
ხელოვნების კომისიას - 3
▲ აღნიშნული კანონპროექტების თემატური განაწილება:
სახელმწიფო დაწესებულებების ორგანიზება და ხარჯები - 144
სამეურნეო - 56
სამხედრო - 43
ფისკალური - 31
კულტურულ-საგანმანათლებლო - 22
სამოქალაქო უფლებები - 12
სესხის გაცემა - 12
საკონსტიტუციო - 10
ადმინისტრაციული -10
საბიუჯეტო და დაქვემდებარებული - 10
ვაჭრობა-მრეწველობა - 10
შრომა, მუშათა საკითხი - 8
სისხლის სამართლის საკითხი - 7
აგრარული - 7
უმაღლესი დაწესებულებების დაარსება - 5
ემისია - 5
სახელმწიფო დახმარება მოქალაქეებს - 5
უზენაესი გამგეობა - 4
საპენსიო და სალიკვიდაციო - 4
თვითმმართველობა - 4
საერთაშორისო ურთიერთობები - 3
დამფუძნებელი კრების შიდაგანაწესი - 3
▲ სესიის მანძილზე კრებაზე წამოაყენეს 17 შეკითხვა:
ეროვნულ-დემოკრატიული ფრაქციისგან - 8
სოციალისტ-რევოლუციონერთა ფრაქციისგან - 3
ეროვნული ფრაქციისგან - 3
სოციალისტ-ფედერალისტთა ფრაქციისგან - 2
სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციისგან - 1
განხილულ იქნა - 13
მოიხსნა - 2
განსახილველად დარჩა - 2
▲ სესიის განმავლობაში გამართული პრეზიდიუმისა და კომისიების სხდომების სტატისტიკა:
პრეზიდიუმის - 171 (აქედან 11 ფრაქციის წარმომადგენლების მონაწილეობით)
სარედაქციო კომისია - 93
საბიუჯეტო-საფინანსო კომისია - 74
განათლების კომისია - 67
იურიდიული კომისია - 54
სამხედრო კომისია - 49
საკონსტიტუციო კომისია - 48
გზათა კომისია - 47
ხელოვნების კომისია - 47
თვითმმართველობის კომისია - 44
აგრარული კომისია - 38
საბიბლიოთეკო კომისია - 24
სამეურნეო-საგამგეო კომისია - 18
შრომის კომისია - 20
სახალხო ჯანმრთელობის კომისია - 9
სარეგლამენტო კომისია - 7
სამანდატო კომისია - 3
გარეშე საქმეთა კომისია - 3
საპროპაგანდო კომისია - 5
1921 წლის დასაწყისიდან კრება შეუდგა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუციის მუხლობრივ განხილვას, რაც იმას მოასწავებდა, რომ მალე, კონსტიტუციის მესამე მოსმენისა და დამტკიცების შემდეგ, კრება თავის ფუნქციას ამოწურავდა, მორიგ საპარლამენტო არჩევნებს დანიშნავდა და უფლებამოსილებას შეიჩერებდა.
1921 წლის 11 თებერვალს საბჭოთა რუსეთის მე-11 წითელი არმიის ნაწილებმა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ ღია აგრესია დაიწყეს. ქვეყანა სრულმასშტაბიან ომში ჩაება. დამფუძნებელი კრება მუშაობის საგანგებო რეჟიმზე გადავიდა. 18 თებერვლიდან, თბილისთან თავდაცვითი ბრძოლების დაწყების შემდეგ, დეპუტატების ნაწილი ფრონტზე იბრძოდა, ნაწილი კი თავდაცვის ორგანიზებაში იყო ჩაბმული; კრების თავმჯდომარე და პრეზიდუმის წევრები მუდმივად დადიოდნენ ფრონტზე საბრძოლო სულისკვეთების ასამაღლებლად.
დამფუძნებელმა კრებამ ბრძოლის ფონზე განაგრძო საქართველოს კონსტიტუციის საბოლოო წაკითხვა და 1921 წლის 21 თებერვლის სხდომაზე ერთხმად დაამტკიცა.
1921 წლის 24 თებერვლის ღამით საქართველოს არმიის მთავარსარდალმა თბილისის დატოვებისა და თავდაცვის ფრონტის გადაჯგუფების გადაწყვეტილება მიიღო.დამფუძნებელმა კრებამ, მთავრობამ და სახელმწიფო დაწესებულებებმა ევაკუაციის წესით დატოვეს თბილისი.
დამფუძნებელი კრების მორიგი სხდომა გაიმართა ქუთაისის თეატრში, სადაც კრებამ საკანონმდებლო მუშაობა დროებით შეწყვეტილად გამოაცხადა, აირჩია თავდაცვის კოლეგია და დეპუტატებს თავდაცვის ორგანიზებისათვის ხალხში მუშაობა დაავალა.
საქართველოს ტერიტორიაზე დამფუძნებელი კრების უკანასკნელი სხდომა გაიმართა 16 მარტს ბათუმში. სტენოგრაფიული ჩანაწერების არარსებობის გამო მისი სურათის სრულად აღდგენა რთულია, თუმცა არსებული ცნობებით იგი მეტად დრამატული იყო.
კრებამ მთავრობას საზღვარგარეთ გამგზავრება, ხაზინისა და სამუზეუმო ძვირფასეულობის ევაკუაცია და დამოუკიდებლობის აღდგენისათვის ბრძოლა დაავალა. შეიქმნა მთავრობისა და დამფუძნებელი კრების გაფართოებული პრეზიდიუმი, როგორც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წარმომადგენლობა საზღვარგარეთ.მმართველმა სოციალ-დემოკრატიულმა პარტიამ ოპოზიციურ პარტიებს კოალიციური მთავრობის ჩამოყალიბება შესთავაზა, თუმცა მათ წინადადებას უარით უპასუხეს.
ოპოზიციური პარტიის წარმომადგენლები მხოლოდ დამფუძნებელი კრების გაფართოებულ პრეზიდიუმში დარჩნენ: ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიიდან - ექვთიმე თაყაიშვილი, სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიიდან - სიმონ მდივანი.
ბათუმში დაიბეჭდა და გამოიცა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია.
ომში დამარცხებით გამოწვეული საზოგადო ფსიქოლოგიური და პოლიტიკური მდგომარეობის გამო მეტად გამწვავდა დამოკიდებულება მმართველ - სოციალ-დემოკრატიულ პარტიასა და ოპოზიციურ პარტიებს შორის, რომელთაც უარი თქვეს ემიგრაციაში წასვლაზე და მათმა ნაწილმა საოკუპაციო ხელისუფლებასთან საერთო ენის გამონახვის საშუალებების ძიება დაიწყო.
საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის ცენტრალურმა კომიტეტმა გადაწყვიტა, პარტიის წევრებისა და დამფუძნებელი კრების დეპუტატების უმრავლესობა დარჩენილიყო საქართველოში და მუშაობა გაეგრძელებინა; საზღვარგარეთ წასვლის საშუალება მხოლოდ დეპუტატთა და პოლიტიკოსთა იმ ნაწილს მიეცა, რომელთაც საოკუპაციო ხელისუფლების მხრიდან დაუყოვნებლივი შურისძიება ემუქრებოდათ.
საბჭოთა საოკუპაციო რეჟიმმა სცადა, სათავისოდ გამოეყენებინა საერთო ფსიქოლოგიური კრიზისი, ქართულ პარტიათა დაპირისპირება და დამფუძნებელი კრების დეპუტატთა უმრავლესობის ქვეყანაში დარჩენა, რათა ისინი შეკრებილიყვნენ და საოკუპაციო რეჟიმისათვის სასარგებლო გადაწყვეტილება მიეღოთ; თუმცა მცდელობამ შედეგი არ გამოიღო.
საოკუპაციო ხელისუფლების ფორმალურმა წარმომადგენლობამ - საქართველოს სსრ რევოლუციურმა კომიტეტმა (რევკომმა) - 1921 წლის 24 მარტს #7 დეკრეტით საქართველოს დამფუძნებელი კრება დაშლილად გამოაცხადა.
1921 წლის განმავლობაში და 1922 წლის დასაწყისისათვის ქართულმა პოლიტიკურმა პარტიებმა და სამოქალაქო ჯგუფებმა ცალ-ცალკეც და ერთადაც სცადეს საბჭოთა საოკუპაციო რეჟიმთან კომპრომისის მიღწევა, რაც საბაზისო სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებისა და ქვეყნის სუვერენიტეტის შენარჩუნების წილ საბჭოების ხელისუფლების ცნობის დაშვებაში გამოიხატებოდა. თუმცა საოკუპაციო რეჟიმის მხრიდან პასუხად იგნორირება და რეპრესიები მიიღეს.
1922 წლის დასაწყისისთვის საქართველოში სოციალ-დემოკრატიული პარტია, „სხივი“, გაერთიანებული ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია, სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტია და სოციალისტ-რევოლუციონერები საერთო ფრონტით გაერთიანდნენ "საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტში" - საოკუპაციო რეჟიმის წინააღმდეგ საბრძოლველად და ქვეყნის დამოუკიდებლობის აღსადგენად. „საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტი“ პარიტეტის პრინციპით დაკომპლექტდა. კომიტეტმა ემიგრაციაში მყოფ საქართველოს რესპუბლიკის მთავრობას სთხოვა, საზღვარგარეთაც შეექმნა ანალოგიური პარიტეტული პარტიული წარმომადგენლობა დამოუკიდებლობის კომიტეტთან მუშაობის კოორდინირებისათვის. 1922 წლის მარტში პარიზში ჩამოყალიბდა „ინტერპარტიული კომიტეტი“.
პარტიათა შეთანხმების მიხედვით, საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენისათვის ბრძოლის მთავარი ორგანო საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტი იყო, რომელიც ქვეყნის შიგნით იატაკქვეშეთში მუშაობდა, ხოლო რესპუბლიკის მთავრობას საზღვარგარეთ უნდა ემოქმედა ამ მიზნის ხელშემწყობი პირობების შესაქმნელად.
შეთანხმების მიხედვით საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ დამოუკიდებლობის კომიტეტი შეასრულებდა დროებითი მთავრობის მოვალეობას საზღვარგარეთიდან რესპუბლიკის მთავრობისა და დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის დაბრუნებამდე.პირველივე შესაძლებლობისას თბილისში გაიმართებოდა დამფუძნებელი კრების სხდომა, რომელიც მოისმენდა დამოუკიდებლობის კომიტეტისა და დაბრუნებული მთავრობის ანგარიშს; აირჩევდა ახალ კოალიციურ მთავრობას საარჩევნო კომისიას; გადასინჯავდა კონსტიტუციის ზოგიერთ მუხლს და დანიშნავდა საპარლამენტო არჩევნების თარიღს.
საბჭოთა საოკუპაციო რეჟიმი კი განაგრძობდა მოწინააღმდეგეთა მიმართ მასობრივ რეპრესიებს, რომლის ერთ-ერთი მთავარი სამიზნე საქართველოს დამფუძნებელი კრების დეპუტატები - საქართველოს რესპუბლიკის მოქალაქეთა კანონიერი წარმომადგენლობის სტატუსით აღჭურვილი პირები იყვნენ.
1921 წლის თებერვალ-მარტის ოკუპაციის შემდეგ დაწყებულმა პოლიტიკურმა ბრძოლამ ათწლეულები გასტანა.
|
