ირაკლი (კაკი) გიორგის ძე წერეთელი დაიბადა 1882 (1881?) წლის 20 ნოემბერს (ძველი სტილით) ქუთაისის გუბერნიის შორაპნის მაზრის სოფელ გორისაში (მეორე ვერსიით - ქალაქ ქუთაისში), ქართველი მწერალისა და საზოგადო მოღვაწის გიორგი წერეთლის და ოლიმპიადა ნიკოლაძის ოჯახში; ეროვნებით ქართველი.
1900 წელს ოქროს მედლით დაამთავრა ტფილისის ვაჟთა მეორე გიმნაზია და 19 წლის ასაკში შევიდა მოსკოვის უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე.
1901 წელს მონაწილეობდა სტუდენტთა მღელვარებაში, როგორც მოსკოვის სტუდენტური ორგანიზაციების აღმასრულებელი კომიტეტის თავმჯდომარე.
სტუდენტური მღელვარების ჩასახშობად ხელისუფლებამ ათასზე მეტი სტუდენტი დააპატიმრა, რომელთაგან რამდენიმეს, მათ შორის ირაკლი წერეთელს, ციმბირში - იაკუტიის გუბერნიაში 5 წლით გადასახლება მიესაჯა.
მოგვიანებით იმპერატორი ნიკოლოზ მეორე დათმობაზე წავიდა და გასამართლებული სტუდენტები დროზე ადრე გაათავისუფლეს; მოსკოვში დაბრუნებულმა ირაკლი წერეთელმა უნივერსიტეტის კურსი დაასრულა.
ირაკლი წერეთელი 1903 წელს ტფილისში დაბრუნდა და ჩამოსვლისთანავე ჩაება სოციალ-დემოკრატიულ პარტიაში „ბოლშევიკებსა“ და „მენშევიკებს“ შორის დაწყებულ დისკუსიაში, სადაც ენერგიულად აკრიტიკებდა ადგილობრივი ბოლშევიკების მცდელობას, კავკასიის პარტიულ ორგანიზაციებში ვლადიმერ ლენინის პოლიტიკური ხაზი გაეტარებინათ.
კავკასიის სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციების პირველმა არალეგალურმა კონფერენციამ ირაკლი წერეთელი აირჩია მამამისის მიერ დაარსებული ჟურნალის - „კვალის“ ფაქტობრივ რედაქტორად; თავადაც ათავსებდა ჟურნალში პუბლიცისტურ ნაშრომებს, იყენებდა ფსევდონიმებს - „ი. წ-ლი“, „ირ. წ.“, „კ კ-ი“ და „ყვირილელი“.
პარალელურად აირჩიეს რსდმპ ტფილისის კომიტეტის თავმჯდომარედ.
მისი ხელმძღვანელობით „კვალი“ იქცა უფრო გამოკვეთილ მარქსისტულ გამოცემად , რის გამოც 1904 წლის თებერვალში მთავრობამ ჟურნალი აკრძალა. ირაკლი წერეთელი დააპატიმრეს და საზღვარგარეთ გააძევეს.
ირაკლი წერეთელმა სწავლა ბერლინის უნივერსიტეტში განაგრძო, თუმცა მძიმედ დაავადდა და 1905 წელს ქუთაისში დაბრუნდა სამკურნალოდ.
შერყეული ჯანმრთელობის მიუხედავად, 1906 წელს აირჩიეს რუსეთის მეორე სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატად ქუთაისის გუბერნიიდან.
სათათბიროში სხვა სოციალისტურ ფრაქციებთან ერთად ჩამოყალიბდა სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია (რომელშიც სათათბირო ხმის მქონე დეპუტატების ჩათვლით 65 კაცი შედიოდა), რომლის თავმჯდომარედ აირჩიეს 25 წლის ირაკლი წერეთელი.
მეორე სახელმწიფო სათათბიროს გახსნის დღიდანვე - სტოლიპინის სიტყვის საპასუხოდ გაბედული გამოსვლის შემდეგ - ირაკლი წერეთელი ცნობილი გახდა, როგორც შესანიშნავი ორატორი, „დუმის“ მემარცხენე ფრთის ლიდერი და მთავარი სპიკერი.
რსდმპ ლონდონის (1907 წელი) ყრილობაზე ირაკლი წერეთელი იყო ძირითადი მომხსენებელი დუმაში სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის მუშაობის შესახებ.
1907 წლის 3 ივნისს მეორე სახელმწიფო სათათბირო დაშალეს და სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის დეპუტატები ტერორისტული აქტის მოწყობის მცდელობის ბრალდებით პასუხისგებაში მისცეს სისხლის სამართლის დებულების 100-ე და 102-ე მუხლებით.
ირაკლი წერეთელმა დუმაში ბოლო გამოსვლისას ამხილა მეფის რეჟიმისა და სტოლიპინის ჩანაფიქრი სათათბიროს ძალისმიერი დაშლის განზრახვის შესახებ და, მიუხედავად იმისა, რომ ცხადი იყო, დუმის დათხოვნიდან მალევე სოციალ-დემოკრატ დეპუტატებს დააპატიმრებდნენ, არალეგალურ მდგომარეობაზე გადასვლასა და მიმალვაზე უარი განაცხადა.
სხვა სოციალ-დემოკრატ დეპუტატებთან ერთად ირაკლი წერეთელი დააპატიმრეს და ოთხწლიანი კატორღა შეუფარდეს, თუმცა მძიმე ავადმყოფობის გამო 5 წელი საკატორღო სამუშაოს ნაცვლად ცალკე საკანში გაატარა; ხოლო შემდეგ ციმბირში, ირკუტსკის გუბერნიაში, სოფელ უსოლიეში გადაასახლეს.
ირაკლი წერეთელი გადასახლებაში ყოფნისასაც გამოირჩეოდა პოლიტიკური აქტიურობით. პირველი მსოფლიო ომის წლებში თეოდორ დანთან და სხვებთან ერთად ერთ ძლიერ მოძრაობად გააერთიანა გადასახლებაში მყოფი სოციალ-დემოკრატები, რომლებმაც საკუთარი ჟურნალებიც კი გამოსცეს, სადაც ირაკლი წერეთელი აქვეყნებდა თავის კრიტიკულ და საპროგრამო წერილებს და ნაშრომებს „ყვირილელის“ ფსევდონიმით; სოციალ-დემოკრატიული პარტიის შიგნით მის მიერ დაარსებულ ჯგუფს „ციმბირელი ციმერვალდისტების“ სახელით იცნობდნენ.
1917 წლის თებერვლის რევოლუციისას მონაწილეობდა ირკუტსკის მუშათა და ჯარისკაცთა დეპუტატების საბჭოს ფორმირებაში.
1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ ირაკლი წერეთელი დაბრუნდა პეტროგრადში, სადაც სათავეში ჩაუდგა პეტროგრადის მუშათა და ჯარისკაცთა დეპუტატების საბჭოს მენშევიკ-ესერთა ბლოკს, ხოლო სრულიად რუსეთის საბჭოების ყრილობამ იგი წარმომადგენლად მიავლინა დროებით კოალიციურ მთავრობაში: ეჭირა ფოსტა-ტელეგრაფის, შემდგომ კი შინაგან საქმეთა მინისტრის თანამდებობა. ამ პერიოდში იყო ე. წ. „რევოლუციური ობორონცების“ მიმდინარეობის ლიდერი; მონაწილეობდა დიპლომატიურ მოლაპარაკებებში უცხო ქვეყნების წარმომადგენლებთან.
1917 წლის 14 სექტემბერს (ძველი სტილით) პროტესტის ნიშნად დატოვა მინისტრის პორტფელი.
1917 წელს რსდმპ „მენშევიკური“ ფრაქციის სიით აირჩიეს რუსეთის დამფუძნებელი კრების დეპუტატად.
1917 წლის 5 ოქტომბერს ირაკლი წერეთელი თბილისში ჩავიდა და მართავდა საჯარო გამოსვლებს რევოლუციის მიმდინარეობის შესახებ.
1917 წლის 25 ოქტომბრის (ძველი სტილით) ბოლშევიკური გადატრიალების შემდეგ მწვავედ აკრიტიკებდა მათ პოლიტიკას.
1917 წლის ნოემბერში აირჩიეს საქართველოს ეროვნული საბჭოს წევრად.
1917 წლის დეკემბერში იყო საქართველოს წითელი გვარდიის (შემდგომში სახალხო გვარდიის) ერთ-ერთი დამაარსებელი და ორგანიზატორი, არჩეული იყო სახალხო გვარდიის პირველი მთავარი შტაბის წევრად.
1918 წლის იანვარში სრულიად რუსეთის დამფუძნებელი კრების პირველ და უკანასკნელ სხდომაზე სიტყვით გამოსვლისას სამოქალაქო ომის გაჩაღების საფრთხის შესახებ მიმართა დეპუტატებს; ბოლშევიკების მიერ დამფუძნებელი კრების გარეკვის შემდეგ ირაკლი წერეთელი კვლავ საქართველოში დაბრუნდა.
1918 წლის თებერვლიდან იყო ამიერკავკასიის სეიმის წევრი.
1918 წლის 26 მაისს ხელი მოაწერა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის გამოცხადების აქტს; 1918 წლის განმავლობაში იყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პარლამენტის წევრი; ხელმძღვანელობდა სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას პარლამენტში.
პარლამენტის (შემდგომ - დამფუძნებელი კრების) თავმჯდომარე კარლო ჩხეიძესთან ერთად დიპლომატიური მისიით იყო გაგზავნილი ევროპაში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის იურიდიული აღიარების მისაღწევად და საგარეო პოლიტიკური მოკავშირეების მოსაპოვებლად.
მათივე ძალისხმევით მეორე ინტერნაციონალმა საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტია თავის შემადგენლობაში დამოუკიდებელ წევრად შეიყვანა.
1919 წლის 12 მარტს აირჩიეს საქართველოს რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების წევრად საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის სიით.
1921 წლის 25 თებერვალს საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპირების შემდეგ ირაკლი წერეთელი საზღვარგარეთ ემიგრაციაში გაემგზავრა.
მონაწილეობდა საერთაშორისო სოციალისტურ ყრილობებსა და კონფერენციებში, მოგზაურობდა ევროპის ქვეყნებში და საზოგადოებას აცნობდა საქართველოს რეპუბლიკის საბჭოთა რუსეთის მიერ ოკუპირებისა და მასობრივი ტერორის ფაქტებს; მონაწილეობდა არაფორმალურ დიპლომატიურ მოლაპარაკებებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის აღდგენისათვის მოკავშირეების მისამხრობად.
აქვეყნებდა სტატიებს ქართულ, ფრანგულ, რუსულ და გერმანულ გამოცემებში.
საქართველოში 1924 წლის აგვისტოს ანტისაბჭოთა აჯანყების დამარცხების შემდეგ ირაკლი წერეთელი გამოვიდა მოწოდებით, გადაეხედათ საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის საკითხში ემიგრაციაში მყოფი რესპუბლიკის მთავრობისა და საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის პოლიტიკური სტრატეგიისათვის.
1925 წლის მაისიდან საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის საზღვარგარეთის ორგანიზაციაში დაწყებული ღია დისკუსიის შედეგად ოფიციალურად ჩამოყალიბდა ოპოზიციური ჯგუფი ირაკლი წერეთლის ხელმძღვანელობით.
45 წლის ირაკლი წერეთელი 1926 წელს შევიდა სორბონის უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე, რომლის წარმატებით დასრულების შემდეგ მუშაობდა ადვოკატად, რაც მისი შემოსავლის ერთადერთი წყარო იყო.
მეორე მსოფლიო ომამდე ირაკლი წერეთელი წარმოადგენდა საქართველოს სოციალ-დემოკრატიულ პარტიას სოციალისტურ ინტერნაციონალში.
1940-იანი წლებიდან ირაკლი წერეთელი გადასახლდა ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ნიუ-იორკში, სადაც კოლუმბიისა და ჰარვარდის უნივერსიტეტების თხოვნით გააგრძელა მუშაობა ორტომიან თხზულებაზე „მოგონებები თებერვლის რევოლუციაზე“.
1940-იანი წლების ბოლოდან, როგორც კონსულტანტი, ჩაება ბოლშევიზმისაგან განმათავისუფლებელი ამერიკული კომიტეტის (ყოფილი რუსეთის ხალხთა განთავისუფლების ამერიკული კომიტეტი) მუშაობაში - მისი ხელშეწყობით დაარსდა რადიო „ევროპის გათავისუფლების“ (შემდგომ რადიო „თავისუფლება“) ქართული სექცია.
1959 წლის 21 მაისს, მძიმე ავადმყოფობის (ნაწლავების კიბო) შემდეგ ირაკლი წერეთელი გარდაიცვალა ნიუ-იორკში. ანდერძის თანახმად მისი გვამი დაწვეს.
1973 წლის 17 თებრვალს კი ირაკლი წერეთლის ფერფლი გადაასვენეს საფრანგეთში, ლევილის ქართველთა სასაფლაოზე.
წყაროები:
საქართველოს ეროვნული არქივი, ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფონდი #1836, ანაწერი #1, საქმე #108; საქმე #109; ფონდი #1833, ანაწერი #1, საქმე #155; საქმე #157; საქმე #187; საქმე #1382; ფონდი #2117, ანაწერი #1, საქმე #318, გვ. 16; ფონდი #153, ანაწერი #3 - ტფილისის გუბერნიის ჟანდარმთა სამმართველოს ფოტო-კარტოთეკა.
ჩვენი დროშა #31, სექტემბერი, პარიზი, 1959 წელი. თსუ ქართული ემიგრაციის მუზეუმი, გურამ შარაძის კერძო კოლექცია.
ჩვენი დროშა #32, იანვარი, პარიზი, 1960 წელი. თსუ ქართული ემიგრაციის მუზეუმი, გურამ შარაძის კერძო კოლექცია.
სოციალისტური აზრი, I, მაისი, მიუნხენი, 1960 წ. თსუ ქართული ემიგრაციის მუზეუმი, გურამ შარაძის კერძო კოლექცია.
კავკასიონი, XV, პარიზი, 1971 წ. თსუ ქართული ემიგრაციის მუზეუმი, გურამ შარაძის კერძო კოლექცია
უცხოეთის ცის ქვეშ, გურამ შარაძე, წიგნი მეორე, თბილისი 1993 წელი.
ქართველები უცხოეთში, (ავტორთა ჯგუფი), „შპს. საქართველოს მაცნე", დიასპორის საკითხებში საქართველოს სახელმწიფო მინისტრის აპარატის შეკვეთით, თბილისი, 2012 წ.
ფოტო: საქართველოს ეროვნული არქივი, კინო-ფოტო-ფონო დოკუმენტების ცენტრალური სახელმწიფო არქივი, ღამბაშიძე-ნიკოლაძეების კოლექცია.