ნიკოლოზ (ნიკო) იაკობის ძე ნიკოლაძე დაიბადა 1843 წლის 14 სექტემბერს (ძველი სტილით), ქუთაისის გუბერნიის ქალაქ ქუთაისში, მოქალაქის, ვაჭრის ოჯახში; ეროვნებით ქართველი.
მოსამზადებელი და დაწყებითი განათლება მიიღო ქალაქის სკოლასა და „ნადეჟდინის“ რუსულ კერძო პანსიონში. გადიოდა კერძო გაკვეთილებსაც.
1860 წელს დაამთავრა ქუთაისის კლასიკური გიმნაზია.
1861 წელს სწავლა განაგრძო პეტერბურგის უნივერსიტეტში; ამავე წელს უნივერსიტეტში დაიწყო სტუდენტთა მღელვარება ახალი სასწავლო წესების წინააღმდეგ, რომელიც აკადემიურ თავისუფლებას არღვევდა და უნივერსიტეტს გასამხედროებულ რეჟიმში აყენებდა. საპროტესტო გამოსვლის დარბევის დროს ნიკო ნიკოლაძეც დააპატიმრეს და მოათავსეს „პეტრე-პავლეს ციხეში“ (ე. წ. „კრეპოსტი“).
პატიმრობიდან გათავისუფლების შემდეგ მცირე ხნით არალეგალურად ცხოვრობდა აკაკი წერეთელთან პეტრებურგში.
იმყოფებოდა პოლიციის ფარული მეთვალყურეობის ქვეშ.
ამ დროიდან დაიწყო თანამშრომლობა რუსულ პრესასთან. შედგომ წლებში პუბლიცისტური საქმიანობისას იყენებდა ფსევდონიმებს: „NN“, „-“, „Г. Никифор“, „Н. Аравин“, „Рио-Нели“, „Рионели“, „გ. ჯიოვანი“, „ი. სკანდელი“, „რიონელი“, „ერთი მებუკეთაგანი“, „ნ.ს.“, „ნ. სკანდელი“, „სკანდელი“ და „ქუთაისის მეჭორე“.
1862 წლიდან თანამშრომლობდა ჟურნალებთან: „Современник“ და „Искра“, თუმცა რედაქტორის - ნიკოლოზ ჩერნიშევსკის დაპატიმრებისა და გამოცემის დახურვის შედეგ ნიკო ნიკოლაძე იძულებული გახდა, საქართველოში დაბრუნებულიყო.
მალევე გაემგზავრა უკან, პეტერბურგში. მისი ხელმძღვანელობით გამოიცა გაზეთი „Народное богатство“, რომელიც ცენზურამ ცოტა ხანში დახურა.
1864 წლიდან ცხოვრობდა ევროპაში, საიდანაც თანამშრომლობდა გერცენის ჟურნალთან „Колокол“; ლ. მეჩნიკოვთან ერთად ჟენევაში გამოსცემდა ჟურნალს „Современность“.
1868 წელს დაამთავრა ციურიხის უნივერსიტეტი; დაიცვა სადოქტორო დისერტაცია: „განიარაღება და მისი სოციალ-ეკონომიკური შედეგები“.
1869 წელს დაბრუნდა საქართველოში. გიორგი წერეთელთან, სერგეი მესხთან და კირილე ლორთქიფანიძესთან ერთად გამოსცემდა გაზეთებს: „დროება“ და „კრებული“.
1873 წელს კვლავ ევროპაშია და ხელმძღვანელობს ჟურნალ „დროშის“ გამოცემას დათა მიქელაძესა და პავლე იზმაილოვთან ერთად.
1873 წელს დაბრუნდა სამშობლოში. საზღვარზე ჩხრეკისას მას აღმოუჩინეს საბეჭდი მოწყობილობები და რუსეთის იმპერიის საცენზურო კომიტეტის მიერ აკრძალული საზღვარგარეთული გამოცემები. ჟანდარმერიას ასევე ჰქონდა ცნობები მის მიერ საზღვარგარეთ მეფის რეჟიმის წინააღმდეგ დაბეჭდილი ნაწარმოებების შესახებ („მთავრობა და ახალი თაობა“, „იატაკქვეშეთის სიტყვა“, „თანამედროვეობა“ და სხვა), რაც ნიკო ნიკოლაძეზე პოლიციის ფარული ზედამხედველობის კვლავ დაწესების საფუძველი გახდა.
1873 წელს დაქორწინდა ბოგუმილა ზემიანსკაიაზე.
1874-1877 წლებში მუშაობდა გაზეთებში: „Тифлисский вестник“ და „დროება“.
იყო კავკასიაში მოქმედი ხალხსონური („ნაროდნიკული“) იატაკქვეშა ორგანიზაციების ერთ-ერთი ლიდერი.
1875 წელს აირჩიეს ქალაქ ქუთაისის საკრებულოს ხმოსნად.
1877 წელს, რუსეთ-თურქეთის ომის დროს, იყო „Тифлисский вестник“-ის, „ჰავასის სააგენტოს“ და „Голос“-ის სამხედრო კორესპონდენტი კავკასიის ფრონტზე.
ნიკო ნიკოლაძეს 1878 წელს მოუხსნეს პოლიციის ზედამხედველობა და 1 იანვრიდან ნება დართეს, გამოეცა გაზეთი „Обзор“.
აირჩიეს ქალაქ ტფილისის საკრებულოს ხმოსნად.
1880 წელს საკრებულოს სხდომაზე მწვავე გამოსვლებისა და გაზეთის კრიტიკული სარედაქციო პოლიტიკის გამო „Обзор“ მთავრობის განკარგულებით დახურეს და ნიკო ნიკოლაძე ადმინისტრაციული წესით გადაასახლეს სტავროპოლის მხარეში, კვლავ პოლიციის მეთვალყურეობის ქვეშ. 1881 წელს მან მოახერხა, რუსეთის იმპერატორის ალექსანდრე მეორის მკვლელობის შედეგად შექმნილი არეულობით ესარგებლა და არალეგალურად დაბრუნებულიყო ტფილისში, საიდანაც პეტერბურგში გაემგზავრა.
პეტერბურგში გრაფ ვორონცოვ-დაშკოვის მიერ ჩამოყალიბებულმა „წმინდა რაზმმა“ ნიკო ნიკოლაძეს სთხოვა, საიდუმლო მოლაპარაკებებში რევოლუციურ იატაკქვეშა ორგანიზაცია „ნაროდნაია ვოლიას“ წევრებთან ეშუამდგომლა, რათა მათ ტერორი შეეწყვიტათ და იერიში არ მიეტანათ ახალ იმპერატორ ალექსანდრე მესამეზე კორონაციის დროს. მოლაპარაკება უშედეგოდ დასრულდა, თუმცა ნიკოლაძემ მოახერხა, ჩერნიშევსკის გათავისუფლებისთვის მიეღწია.
ნიკომ მინისტრ ლორის-მელიქოვის დახმარებით გადასახლების ადგილად ნევის კუნძულის შეცვლა და სასჯელის ვადის 5 წლამდე შემცირება მოახერხა; პეტერბურგში მუშაობა დაიწყო ჟურნალ „Отечественные записки“-ში, რომელიც ასევე მალე დახურეს. შემდგომ წლებში მუშაობდა პეტერბურგში, რკინიგზის სამმართველოში, სადაც დაამუშავა ნავთობგადაზიდვის სტრატეგია, რომელიც მალევე დაინერგა და დიდი წარმატებით განვითარდა.
1883 წელს დაქორწინდა ოლღა გურამიშვილზე.
1884 წელს გაემგზავრა საზღვარგარეთ, დაბრუნდა ამავე წელს.
1886 წელს, გადასახლების ვადის ამოწურვის შემდეგ, მცირე ხნით წავიდა საზღვარგარეთ, საიდანაც მალევე დაბრუნდა და საქართველოში გადმოსახლდა. ამ ხნის განმავლობაში პოლიცია განაგრძობდა მასზე ფარულ მეთვალყურეობას. ნიკო ნიკოლაძემ დიდ ჯიხაიშში საკუთარი მამულის სანიმუშო მეურნეობად მოწყობა დაიწყო და აქტიურად ჩაება მიმდებარე ზონის სოფლების სამეურნეო და კულტურული განვითარების პროცესებში.
1887 წლიდან 1891 წლამდე ტფილისში ხელმძღვანელობდა გაზეთ „Новое обозрение“-ს, ხოლო 1894 წლიდან იყო ჟურნალ „მოამბის“ პოლიტკური განყოფილების ხელმძღვანელი.
1888 წელს ქუთაისში რუსეთის იმპერატორის ალექსანდრე მესამის სტუმრობის დროს ნიკო ნიკოლაძეს, როგორც რეჟიმისათვის „უკიდურესად მავნე და საშიშ“ პიროვნებას, აუკრძალეს ქუთაისის ტაძარში იმპერატორის მიღებაზე დასწრება. მან მაინც შეაღწია შეხვედრაზე, მაგრამ ძალის გამოყენებით შეხვედრიდან გააძევეს.
1889 წელს იყო ტყიბულის ქვანახშირის მწარმოებელი სააქციო საზოგადოება „ნახშირის“ დაარსების ინიციატორი და გამგეობის წევრი.
ჭიათურის მანგანუმის საექსპორტოდ ჭიათურა-შორაპნის ვიწროლიანდაგიანი რიკინგზის მშენებლობის საქმეს ხელმძღვანელობდა. აქტიურად იყო ჩაბმული ჭიათურის მანგანუმის ექსპორტის წახალისებაში.
1894 წლის ოქტომბრიდან 1914 წლამდე უცვლელად ხელმძღვანელობდა ქალაქ ფოთის თვითმმართველობას.
1894-1897 წლებში თანამშრომლობდა გაზეთ „Новое обозрение“-ში.
ფოთის ქალაქისთავად მუშაობის პერიოდში ადგილობრივი საზოგადოების ეკონომიკურ და კულტურულ განვითარებაზე ზრუნვას განაგრძობდა. ხელმძღვანელობდა მრავალ სამეურნეო, საგანმანათლებლო და კულტურულ ინიციატივას.
მისი ძალისხმევით აშენდა ფოთის პორტი და განვითარდა საქალაქო და სამრეწველო ინფრასტრუქტურა. ნიკო ნიკოლაძემ ააშენა ქალაქის დამცავი ჯებირები, მოაწყო არხები, ხიდები, სატელეფონო ქსელი, ელექტროსადგური, წყალსადენი, საქალაქო ტრანსპორტი, მოაწესრიგა ქალაქგეგმარებითი საკითხები.
1905 წლის რევოლუციური მოძრაობის დამარცხების შემდეგ დასავლეთ საქართველოში რუსული არმიის სადამსჯელო ოპერაციისას ნიკო ნიკოლაძემ გენერალ ალიხანოვ-ავარსკის სადამსჯელო რაზმისაგან ქალაქ ფოთის დაცვა მოახერხა. ზეპირი გადმოცემის თანახმად, ნიკო ქალაქის შესასვლელში შეეგება რაზმს და ალიხანოვი გააფრთხილა, რომ ფოთის საქალაქო ქონების დიდი ნაწილი საზღვარგარეთული კომპანიების კუთვნილებაა და დაზღვეულია. შესაბამისად, მათი დაზიანება მძიმე შედეგებს გამოიწვევს და ზარალის ანაზღაურება რუსეთის იმპერიის ხაზინას მოუწევსო. შედეგად, ალიხანოვმა ფოთს გვერდი აუარა.
1914 წელს სამსახურებრივი მოვალეობის ბოროტად გამოყენების (ფოთის პორტის მშენებლობისას ბუნგე-პალაშოვსკის ფირმისაგან ქრთამის აღების შედეგად მათთვის სამშენებლო დაკვეთის მიცემის) ბრალდებით თანამდებობას ჩამოაშორეს; სასამართლომ მთავარი ბრალი დაუსაბუთებლად ცნო, თუმცა ნიკოს 4000 მანეთის საჩუქრად მიღების ბრალდება დაუდასტურა. მას 8000 მანეთის გადახდა და ერთწლიანი პატიმრობა დაუდგინა.
პროცესის დასრულების შემდეგ ნიკო ნიკოლაძე პეტერბურგში გადასახლდა. თანამშრომლობდა გაზეთ „Русская воля“-ში.
1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ დაბრუნდა საქართველოში.
1917 წელს იყო საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის ერთ-ერთი დამფუძნებელი; დამფუძნებელი ყრილობის პრეზიდიუმის საპატიო თავმჯდომარე და პარტიის მთავარი კომიტეტის წევრი.
1917 წლის ნოემბერში აირჩიეს საქართველოს ეროვნული საბჭოს წევრად. იყო საბჭოს საფინანსო-ეკონომიკური სექციის, შემდგომ საფინანსო-ეკონომიკური და გზათა კომისიის თავმჯდომარე და წევრი; ეროვნული საბჭოს აღამსრულებელი კომიტეტის წევრობის კანდიდატი.
არჩეული იყო თბილისის საბჭოს ხმოსნად.
1917 წელს გახდა „ჭიათურის შავი ქვის სააქციონერო საზოგადოების“ ორგანიზატორი, შემდგომ ჭიათურის მანგანუმის საექსპორტო საზოგადოების - „ჩემოს“ ერთ-ერთი ხელმძღვანელი.
1918 წლის აპრილ-მაისში ამიერკავკასიისა და ოსმალეთის საზავო მოლაპარაკებებში იყო ამიერკავკასიის დელეგაციის წევრი.
1918 წლის 26 მაისს საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ ნიკო ნიკოლაძე ფოთში გერმანიის წარმომამდგენლებთან შეთანხმებების პაკეტის გაფორმებაში მონაწილეობდა.
1918 წლის განმავლობაში იყო საქართველოს პარლამენტის წევრი.
გაგზავნილი იყო გერმანიაში საქართველოს სახელმწიფო დელეგაციის წევრად. საქართველოში დაბრუნდა 1918 წლის ოქტომბერში.
1919 წლის თებერვალში აირჩიეს თბილისის საბჭოს ხმოსნად.
1919 წლის 12 მარტიდან აირჩიეს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების დეპუტატად საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის სიით; იყო გზათა კომისიის წევრი.
1920 წლის აპრილიდან ნიკო ევროპაში საქართველოს ეკონომიკური მისიის წევრად და „ჩემოს“ საგარეო წარმომადგენლად მიავლინეს. ნიკო ნიკოლაძე ასევე ითავსებდა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ოფიციალური წარმომადგენლის ფუნქციას.
ნიკო ნიკოლაძემ 1920 წლის ოქტომბრიდან დატოვა დამფუძნებელი კრების დეპუტატის მანდატი (ჩაანაცვლა შალვა ამირეჯიბმა), რადგან მივლინების ხანგრძლივობის გამო ვეღარ მონაწილეობდა საკანონმდებლო საქმიანობაში.
1921 წლის თებერვალ-მარტში, საქართველოს რესპუბლიკის საბჭოთა რუსეთის მიერ ოკუპირების შემდეგ, ნიკო ნიკოლაძე განაგრძობდა ევროპაში მუშაობას; ბოლშევიკური ოკუპაციის წინააღმდეგ საბრძოლველად გაერთიანებული ფრონტის შექმნისათვის ჩაბმული იყო საზღვარგარეთ ქართული პოლიტიკური პარტიების მოლაპარაკებებში.
1922 წლის 3 მარტს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის სახელით ხელი მოაწერა საზღვარგარეთის ინტერპარტიული კომიტეტის შეთანხმებას.
ნიკო ნიკოლაძე საქართველოში ლეგალურად დაბრუნდა 1924 წლის მარტში. მან საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის საზღვარგარეთის ორგანიზაციიდან პარტიის ცენტრალური კომიტეტისათვის საიდუმლო წერილები ჩამოიტანა აჯანყების შესახებ დადებითი და უარყოფითი მოსაზრებების შესაჯერებლად. თავად ნიკო მომავალი აჯანყების შესაძლებლობის მიმართ უარყოფითად იყო განწყობილი.
ნიკო ნიკოლაძე გარდაიცვალა 1928 წლის 1 აპრილს, თბილისში.
დაკრძალეს მთაწმინდის მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონში.
წყაროები:
საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო არქივი: ფონდი #1836, ანაწერი #1, საქმე #108, საქმე #109; ფონდი #1833, ანაწერი #1, საქმე #1382.
სახალხო განათლების ქართველი მოღვაწეები და სახალხო მასწავლებლები, კრებული მეორე. სამეცნიერო-მეთოდური კაბინეტის გამომცემლობა, თბილისი 1955 წ.
ნიკო ნიკოლაძე. აკაკი ბაქრაძე. თბილისი, „ნაკადული", 1989 წ.
ნიკო ნიკოლაძე (ბიოგრაფიიდან ამოხეული ფურცლები), ოთარ ჯანელიძე. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 1998 წ.
ნიკო ნიკოლაძე (ცხოვრება და მოღვაწეობა), დავით გამეზარდაშვილი. თბილისი, „საბჭოთა საქართველო", 1983 წ.
ნიკო ნიკოლაძე და მეფის „ოხრანკა" ახალი დოკუმენტების მიხევით. „საისტორიო მოამბე" #52-52, 1985 წ.
ფოტო: საქართველოს ეროვნული არქივი, კინო-ფოტო-ფონო დოკუმენტების ცენტრალური სახელმწიფო არქივი.