|
|
„უგუნურება იქნებოდა რუსეთისათვის სახალხო წარმომადგენლობის რაიმე ფორმების დასავლეთიდან სესხება; ეს ფორმები არათუ უცხოა რუსი ხალხისათვის, არამედ ამან შეიძლება, მთელი პოლიტიკური საფუძველი და მსოფლმხედველობა მოარყიოს და სრული გაურკვევლობა შეჰყაროს, რომლის შედეგების წინასწარ განჭვრეტაც რთული იქნება.
გრაფი მიხეილ ლორის-მელიქოვი
Белоконский Иван, Земское движение (второе издание),
„Задруга“, Москва, 1914 г.
XIX საუკუნის 50-იანი წლების ბოლოსათვის რუსეთის იმპერიაში ცვლილებების ამინდი დადგა. საზოგადოების აქტიურ და განათლებულ ნაწილში მზარდი ღია უკმაყოფილება უფრო გაამწვავა იმპერიის მარცხმა საერთაშორისო არენაზე – ყირიმის ომში. ომმა მკაფიოდ აჩვენა, რამდენად ჩამორჩა რუსეთი კონკურენტებს – ევროპულ ქვეყნებს; ომისშემდგომ ხანში გასამხედროებული, შუა საუკუნეების მსგავსი სახელმწიფო აპარატისა და არმიის მოხელეები ხშირად მოქალაქეთა მხრიდან აშკარა დაცინვისა და ზიზღის ობიექტები ხდებოდნენ, როგორც დრომოჭმული რეჟიმის ცოცხალი სიმბოლოები.
პროტესტის მუხტი ძირითადად საზოგადოების პრივილეგირებულ ფენაში – თავად-აზნაურთა დემოკრატიულ ნაწილში, ახლად გაჩენილ ბურჟუაზიულ წრეებსა და სტუდენტობაში გროვდებოდა. გარე სამყაროსთან კომუნიკაციის განვითარებამ, საუნივერსიტეტო-საგანმანათლებლო წრეების გაძლიერებამ და ლიბერალურმა პრესამ (ცენზურის მიუხედავად) შეძლო, ერთი მხრივ, დემოკრატიული იდეალების გავრცელება, მეორე მხრივ კი, ქვეყნის კრიზისული მდგომარეობის ფონზე სახელმწიფო და საზოგადოებრივი წყობისა და ცხოვრების საუკეთესო პრაქტიკის ნიმუშად ევროპული მოდელის წარმოჩენა. შედეგად კონსტიტუციონალისტურმა მისწრაფებებმა უკვე ცხადად იწყო გამოვლენა.
საზოგადო მოღვაწეთა ახალი თაობა თავისი დემოკრატიული დღის წესრიგით დაუპირისპირდა იმპერიაში გაბატონებულ სლავოფილურ და რეაქციონერულ მიმართულებას, რომელიც, ერთი მხრივ, გამორიცხავდა იმპერატორის ცენტრალიზმზე დაფუძნებული ბიუროკრატიული და ჩინოვინიკური მოდელის ალტერნტივაზე ლაპარაკს, ხოლო მეორე მხრივ, ცდილობდა, საზოგადოებაში დაენერგა აზრი, რომ რუსული სახელმწიფო და საზოგადოება განსაკუთრებული, თვითმყოფადი წარმონაქმნია და რომ მას საკუთარი, უნიკალური განვითარების მოდელი სჭირდება; ამიტომ გარე გამოცდილების სახელმძღვანელოდ მიღება და დანერგვა რუსულ რეალობაში სახიფათოდ და არაპროდუქტიულად მიაჩნდათ და კატეგორიულად ეწინააღმდეგებოდნენ ევროპული გამოცდილების გადმოღების წინადადებებს. ოპონენტები კი გამუდმებით ამტკიცებდნენ, რომ რუსეთის სახელმწიფოს შუა საუკუნეების მსგავსი მმართველობის და ცხოვრების მოდელი თავდაპირველად ტიპური აღმოსავლური დესპოტია იყო, რომელიც რომანოვების მმართველობის შემდეგ ასევე ტიპურ, დასავლურ, ევროპულ ფეოდალურ სახელმწიფოდ ტრანსფორმირდა; ამიტომ, თუკი შუა საუკუნეების მმართველობის გამოცდილება არსობრივად არ განსხვავდებოდა ევროპულისაგან, თანამედროვეობაშიც პროგრესის გზაც მსგავსი უნდა ყოფილიყო და იმპერიას ევროპის მსგავსი ნაბიჯები უნდა გადაედგა მოდერნიზაციისაკენ.[1]
მოდერნიზაციის პირველ საბაზისო საფეხურად კი ლიბერალ მოაზროვნეთა თაობა მოსახლეობის ძირითადი მასის, გლეხების არსებითად მონური მდგომარეობიდან გამოყვანას, მათთვის საბაზისო უფლებების მინიჭებას და სახელმწიფო მართვაში ელემენტარული ჩართვის (მონაწილეობის) საშუალების მიცემას ხედავდა. ეს მოსახლეობის (გლეხების) ეკონომიკური განვითარების პროცესს, განათლებასა და შეგნების ამაღლებას შეუწყობდა ხელს, რითაც მომავალში მათი, ახალი მოქალაქეების, სახით მტკიცე საფუძველი გაუჩნდებოდა განახლებულ რუსულ სახელმწიფოს.
ამგვარი პროგრესული იდეები მხოლოდ ინტელიგენციის წრეებში არ ტრიალებდა. საიმპერატორო კარის მაღალი რანგის მოხელეთა ფხიზელი და რაციონალური მოაზროვნეების ნაწილი, რომელიც დედაქალაქის კომფორტის ზონის მიღმა, უშუალოდ სამუშაო პროცესში აკვირდებოდა და აწყდებოდა სისტემურ ხარვეზებს – ადმინისტრაციის ბიუროკრატიული მანქანის თვითნებობასა და პოლიციის მოხელეთა ძალადობაზე დაფუძნებულ მმართველობას, აცნობიერებდა, რომ სისტემური ცვლილებები გარდაუვალი იყო; წინააღმდეგ შემთხვევაში დაგუბებული უკმაყოფილება გამოსავალს ძალადობრივი გზით იპოვიდა და მძიმე შედეგებს მოიტანდა, რის წინაპირობებიც ნელ-ნელა ცხადი ხდებოდა.
საზოგადოების პროგრესული ნაწილისა და ლიბერალურად განწყობილი უმაღლესი რანგის მოხელეთა კოოპერაციის შესაძლებლობების ფანჯარა იმპერატორ ნიკოლოზ პირველის გარდაცვალებისა და ალექსანდრე მეორის გამეფების დროს გამოჩნდა; ალექსანდრე მეორე პირველივე ხანებიდან ცდილობდა, კომპრომისების გზით არსებული რეალობა შეეცვალა და მოდერნიზაციის პირველი ნაბიჯები გადაედგა. 1860-იანი წლების პირველ ნახევარში, მის მიერ გატარებული ღონისძიებების[2] საეტაპო მნიშვნელობის გამო, ამ პერიოდს მოგვიანებით „დიდი რეფორმების ხანად“ მოიხსენიებდნენ.
დემოკრატიული და ლიბერალური ფრთის წარმომადგენლებიც ინსტიტუციურად „თავად-აზნაურთა საკრებულოებში“[3] იყვნენ კონცენტრირებულნი. ისინი სარგებლობდნენ უფლებით, ღიად მიემართათ იმპერატორისათვის სხვადასხვა ინიციატივით სახელმწიფო მმართველობის და პოლიტიკის მტკივნეული და საჭირბოროტო საკითხების შესახებ. 1860 წლისათვის საგლეხო რეფორმის გატარებისა და „გლეხთა გათავისუფლების“ დამდეგს, ეს ჯგუფი სისტემურად მიუდგა მომდევნო რეფორმისათვის საინფორმაციო კამპანიის გატარებასა და ნიადაგის მოსინჯვას. თავადაზნაურთა საკრებულოებმა დაიწყეს იმპერატორისათვის მიმართვების გადაცემა და საერობო რეფორმის პროექტების წარდგენა. მათი საერთო სულისკვეთებისა და იდეების გამოხატულებად, შეიძლება, ვლადიმირის გუბერნიის თავად-აზნაურთა საკრებულოს მიმართვა მივიჩნიოთ, რომელიც მათ 1860 წლის იანვარში წარმოადგინეს. მისი მთავარი პუნქტები იყო:
პროგრამა არსობრივად სცდებოდა ადგილობრივი თვითმმართველობის კომპეტენციებს და კარგად აჩვენებდა რეფორმისტთა მთავარ ჩანაფიქრს, რომელიც რეფორმის განხორციელებისა და საერობო მოძრაობის განვითარების კვალდაკვალ უფრო ცხადად გამოიკვეთა: წარმომადგენლობითობის პრინციპით დაკომპლექტებული პირველი ინსტიტუციების გაჩენა მათ ესახებოდათ იმ ნაბიჯად, რომელიც შეუქცევადად გამოიწვევდა მისი არეალის გაფართოებას და საბოლოოდ სახალხო წარმომადგენელთა სახელმწიფო სათათბიროს – „საერობო სათათბიროს“ (Земская дума) სახეს მიიღებდა; ეს უკანასკნელი კი არსობრივად „თავადაზნაურობის პარლამენტი“[5] იქნებოდა, რომელიც მალევე, წოდებრიობის გადალახვის შემდეგ, კონსტიტუციურ წყობაზე გადაიყვანდა სახელმწიფოს.
სახელისუფლო წრეების შიგნით, რეფორმის მხარდამჭერები, რა თქმა უნდა, სრულად არ იზიარებდნენ ამ სულისკვეთებას: ისინი რეფორმაში მონარქიისათვის საფრთხეს ხედავდნენ, მაგრამ საზოგადოებრივი განწყობა ცვლილებებს მოითხოვდა. რეფორმის მთავარი მხარდამჭერი იყო შინაგან საქმეთა მინისტრის მოადგილე და საგლეხო რეფორმის ხელმძღვანელი, ლიბერალური შეხედულებების მქონე ნიკოლაი მილიუტინი. მისი რწმენით, საერთო პოლიტიკური რეფორმა ვერ განხორციელდებოდა პირველი ნაბიჯის – ადმინისტრაციული რეფორმის გარეშე, რომელიც, რაკი ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლებას გადასცემდა მოქალაქეებს, ამით გარკვეულ პრაქტიკას შექმნიდა და მასას უფრო გლობალური რეფორმისათვის მოამზადებდა. რეფორმის წინა პერიოდში, სწორედ მილიუტინის საშუალებით ხდებოდა საკრებულოების და ლიბერალური ფრთის მიერ შემუშავებული წინადადებათა პაკეტის გადაცემა იმპერატორისათვის. მილიუტინთან პირად საუბარში დაფიქსირებული პოზიციის თანახმად, იმპერატორი არსობრივად არ იყო მტრულად განწყობილი სახალხო წარმომადგენლობის მმართველობაში დაშვების საკითხისადმი, მაგრამ არ აპირებდა მის განხორციელებას მაგ., პოლონეთში, რომელიც მუდამ ამბოხისკენ იყო მიდრეკილი. მეორე მხრივ კი, იმპერიის მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი – „ერთგული რუსი ქვეშევრდომები“ მას ამ საპასუხისმგებლო ფუნქციის მინიჭებისათვის არ მიაჩნდა საკმარისად მომწიფებულად. ცხადია, იმპერატორის პოზიციაში ირეკლებოდა ის ობიექტური შიში, რომელიც გამწვავებული ერთაშორისი დამოკიდებულების გამო ჰქონდა ცენტრალურ ხელისუფლებას არარუსი მოსახლეობით დომინირებული და დაპყრობილი ტერიტორიების მიმართ, სადაც, მათი აზრით, ისედაც მზარდი სეპარატიზმის ფონზე ელემენტარული თვითმმართველობის გამოჩენა უფრო გაამწვავებდა დამოუკიდებლობისაკენ მისწრაფებებს.
მილიუტინის საპირწონედ ხელისუფლების უმაღლეს წრეში გამოჩნდა ყოფილი სტატს-სეკრეტარი და მინისტრთა კაბინეტის საქმეთა მმართველი პიოტრ ვალუევი, რომელიც შინაგან საქმეთა მინისტრის პოსტზე დაწინაურდა. ძალაუფლების ზენიტში მოხვედრამდე ვალუევიც იზიარებდა რეფორმისტული ფრთის სულისკვეთებას, მაგრამ შემდგომ პოზიციები შეიცვალა და დაამუშავა კომპრომისული ვარიანტი, რომელიც იმპერატორისთვის მისაღები აღმოჩნდა და 1864 წლის პირველ იანვარს (ძვ. სტილით) გამოქვეყნდა „საგუბერნიო და სამაზრო საერობო (სათემო) დაწესებულებების დებულება“.
დებულებით ადგილობრივი თვითმმართველობის მოცემული მოდელი რუსეთის იმპერიის შიდა მხარეებში – 34 გუბერნიასა და 1 ოლქში უნდა განეხორციელებინათ, ხოლო დასავლეთის გუბერნიების (პოლონეთი-უკრაინა), ციმბირისა და კავკასიისათვის შესაფერისი მოდელის შესარჩევად და განსახორციელებლად სპეციალური კომისიები უნდა ჩამოეყალიბებინათ, რომლებიც კვლევას ჩაატარებდნენ ამ თვალსაზრისით და წინადადებებს შეიმუშავებდნენ.
ერობის (Земство) დამტკიცებული მოდელი იყო შემდეგი სახისა:[6]
ტერიტორიული მოწყობის დონეების მიხედვით ერობის მოდელი იყო ორსაფეხურიანი:
დებულება განსაზღვრავდა ერობის შემდეგ ძირითად (არა პუნქტობრივად, არამედ არსობრივად) კომპეტენციებს, რომელთა განხორციელების უფლება ენიჭებოდა წარმომადგენლობით ორგანოს საკუთარი მაზრის და გუბერნიის ფარგლებში:
ერობის ფინანსური გარანტიები შედგებოდა მის განკარგულებაში არსებული ქონებისა და მის მიერვე გაწერილი ადგილობრივი „საერობო“ გადასახადებისაგან. ასევე ერობას ჰქონდა ქონების შეფასებისა და ქონების გადასახადის განსაზღვრის ფუნქციაც.
ერობის თითოეული საფეხურისათვის წარმომადგენლობითი ორგანო იყო ერობის ხმოსანთა ყრილობა – სამაზრო და საგუბერნიო.
სამაზრო ერობის ხმოსნების არჩევა ხდებოდა სამ ჯგუფად:
სამაზრო ხმოსნად შეიძლება არჩეულიყო და ხმა მიეცა შესაბამისი ქონებრივი ცენზის და კანონიერი დაბრკოლებების არმქონე მოქალაქეს[7], რომლის მიწა შეადგენდა 200 დესიატინას ან უძრავი ქონება – 15 000 მანეთს. ასევე, საზოგადოებებისა და დაწესებულებების ან მათი კავშირის წარმომადგენელ ადვოკატებს, რომელთა ქონების ჯამი შესაბამის კრიტერიუმს აკმაყოფილებდა.
საქალაქო საზოგადოებიდან, ანალოგიურად – სავაჭრო მოწმობის ან წარმოების მქონე მოქალაქეები, რომელთა კომერციული შემოსავლის წლიური ბრუნვა 6 000 მანეთზე ნაკლები არ იყო, ასევე, შესაბამისი ნიხრის უძრავი ქონების მფლობელები და საზოგადოებებისა და დაწესებულებების წარმომადგენელი ადვოკატები.
სამაზრო ხმოსნების რიცხვი თითოეული გუბერნიისათვის შესაბამისი ცხრილით იყო გაწერილი.
არჩევნების დასაწყებად, მაზრაში თავად-აზნაურთა საკრებულოს წინამძღოლი მოუწოდებდა ხმის უფლების მქონე წარმომადგენლებს, ერთ საერთო კრებაზე ან რამდენიმე ტერიტორიული პრინციპით მოწყობილ კრებაზე გამოცხადებულიყვნენ და აერჩიათ ხმოსნები საკუთარი შემადგენლობიდან. საარჩევნო ყრილობას იგივე წინამძღოლი თავმჯდომარეობდა. ქალაქებში ამავე პროცედურას ქალაქის მოურავი ხელმძღვანელობდა.
საარჩევნო პროცესი განსხვავებულად მიმდინარეობდა სოფლის საზოგადოებებში: სასოფლო ყრილობებზე გლეხებს თავიანთი რიგებიდან უნდა დაესახელებინათ სამაზრო ერობის ხმოსნების ასარჩევი ყრილობის მონაწილე-წარმომადგენლები, იმ გათვლით, რომ ჯამში სოფლის საზოგადოებებისაგან ხსენებულ ყრილობაში მონაწილეების რიცხვი გლეხებიდან ხმის უფლების მქონეთა საერთო რაოდენობის მესამედი გამოსულიყო და ხმის მიცემისას თითო საზოგადოებიდან თითო წარმომადგენელი დარჩენილიყო.
შემდგომ უშუალოდ არჩევნების ხელმძღვანელის ფუნქცია ეძლეოდა მომრიგებელ მოსამართლეს, რომელიც თითოეული სამომრიგებელო ზონისა ან თემის და საბოქაულოს ტერიტორიული პრინციპით იწვევდა სოფლის საზოგადოების წარმომადგენელი ამომრჩევლების კრებას, სადაც ისინი სამაზრო ერობის ხმოსნებს ირჩევდნენ საკუთარი შემადგენლობიდან, შესაბამისი რიცხვის მიხედვით.
სამთავე შემადგენლობიდან არჩეული ხმოსნები იკრიბებოდნენ სამაზრო ერობის ყრილობაზე; ყრილობას თავმჯდომარეობდა მაზრის თავადაზნაურობის წინამძღოლი და მას ხმოსანთა მესამედზე მეტი უნდა დასწრებოდა. ყრილობა შეამოწმებდა არჩევნების კანონიერებას და საკუთარი შემადგენლობიდან ან ხმის უფლების და ცენზის მქონეთაგან აირჩევდა სამაზრო ერობის თავმჯდომარეს და გამგეობის ორ წევრს სამი წლის ვადით.
ერობის ხმოსნებს ხელფასი არ ეძლეოდათ. მათვე უნდა ემსჯელათ გამგეობის გარდა, ერობის სხვა მოხელეთა საჭიროებების, თავმჯდომარისა და გამგეობის წევრთა გასამრჯელოს ოდენობის შესახებ. ყრილობა იკრიბებოდა სპეციალურად დადგენილ დროს, წელიწადში ერთხელ, სამაზრო – 10 და საგუბერნიო – 20 დღის (ან, საჭიროების შემთხვევაში, მეტი) ვადით, სადაც გამგეობისაგან ჩაიბარებდა ანაგრიშს შესრულებული სამუშაოს შესახებ. პროცესის მაკონტროლებლად ყრილობა ირჩევდა სარევიზიო კომისიას. ანგარიშის მიღების შემდეგ ყრილობა დასახავდა შემდეგი წლის გეგმას და იშლებოდა.
მეორე საფეხურის წარმომადგენლობა – საგუბერნიო ერობის ყრილობა შედგებოდა სამაზრო ერობის ხმოსანთაგან, რომლებიც ანალოგიურად ირჩევდნენ საგუბერნიო ერობის თავმდჯომარესა და თანაშემწეებს.
გარდა კომპეტენციების ვიწროდ სამეურნეო-კულტურული პროფილისა, ქონებრივი ცენზის და მონაწილეობაში ფაქტობრივად წოდებრივი შეზღუდვისა (არსებული საარჩევნო სისტემით ერობა რეალურად სამი წოდებისგან – თავადაზნაურობის, ვაჭარ-მრეწველებისა (ბურჟუაზია) და გლეხთაგან კომპლექტებოდა, სადაც ხმოსანთა უმრავლესობა თავადაზნაურობის წარმომადგენელი იყო), ერობის ამ მოდელის არასრულყოფილებას და კომპრომისულობას განაპირობებდა მისი დამოკიდებულება ცენტრალური ხელისუფლების და ადგილობრივი ადმინისტრაციის წარმომადგენლების მიმართ, კერძოდ:
მიუხედავად ამ ნაკლოვანებებისა, საზოგადოება და ლიბერალური პრესა კმაყოფილებით შეხვდა ნანატრი თვითმმართველობის პირველ ნაბიჯს და მას ზემოხსენებული ფარული დღის წესრიგის სულისკვეთებით „წარმომადგენლობით დაწესებულებათა სკოლა“ უწოდა.
თავდაპირველად წოდებრივობის ელემენტი ერობათა განვითარების შემაფერხებელი ელემენტი კი არ იყო, არამედ, პირიქით, მისი პირველი წარმატებული ნაბიჯების განმსაზღვრელი ფაქტორი გახდა, რადგან თავად-აზნაურთა წოდების დემოკრატიული, ლიბერალური ფრთის ენთუზიაზმი მაღალი იყო და ისინი ახლად დაფუძნებულ ინსტიტუციურ სივრცეში იყვნენ მობილიზებული. ერობათა სხვა ელემენტები კი შემდგომ ეტაპებზე გააქტიურდა.
მოგვიანებით, 1870-80-იანი წლების განმავლობაში, წოდების შიგნით აშკარა გახდა განხეთქილება: თავად-აზნაურთა და მსხვილ მემამულეთა ნაწილი, რომელიც არ აქტიურობდა ერობაში და აბსოლუტიზმის მომხრე იყო, ეჭვის თვალით უცქერდა ერობის მოღვაწეთა (Земцы), საკუთარი კლასის წარმომადგენელთა, ე. წ. „მეორე ელემენტის“ საერობო დაწესებულებებში მუშაობის შედეგად მიღწეულ მზარდ წარმატებას და პოპულარობას; ერობის სამეურნეო და ეკონომიკური პროფილის მიღმა აღნიშნული წრე ცხადად ამჩნევდა პოლიტიკურ ქვეტექსტს. ისინი ასევე უკმაყოფილო იყვნენ მათი როლის იგნორირებითა და გლეხთა განვითარებისა და ემანსიპაციის საკითხების გარშემო ერობის მუშაობის გამო. პარალელურად, ერობათა ამოქმედების კვალდაკვალ, (რადგან წოდებრივ დაწესებულებებს – თავად-აზნაურთა საკრებულოებს ლიბერალური ელემენტები ჩამოსცილდნენ და ერობაში გაედინნენ, რის გამოც ამ უკანასკნელმა გავლენა და ხმა დაკარგა), საკრებულოების ერთგულმა წევრებმა 1865 წელს სცადეს ინერციით დარჩენილი თავიანთი პრივილეგიის, იმპერატორისათვის პეტიციით უშუალოდ მიმართვის გამოყენება და სახელმწიფოს საჭირბოროტო საკითხების შესახებ აზრის გამოსამუშავებლად საერთო-რუსული წარმომადგენელთა ყრილობის მოწყობის უფლება ითხოვეს. თხოვნას იმპერატორმა უარით უპასუხა. თან მიანიშნა, რომ ვერ დაუშვებდა ამგვარ საკრებულოს – სადაც მხოლოდ ერთი წოდება იყო წარმოდგენილი, მთელი ხალხის სახელით ლაპარაკის პრეტენზია ჰქონოდა და შემდგომ პირდაპირი პეტიციის უფლებაც კი შეუჩერა თავად-აზნაურთა საკრებულოს.
თუმცა იმპერატორის ეს ნაბიჯი სრულიადაც არ ნიშნავდა ერობისათვის ნდობის გამოცხადებას. ერობის გარშემო მობილიზებულმა დემოკრატიულმა ძალებმა პირველსავე წლებში უშუალო კომპეტენციების განხორციელების და ადგილობრივი თვითმმართველობის არსებულ ჩარჩოში პრაქტიკის გამომუშავების გარდა, მაშინვე დაიწყეს ნიადაგის მოსინჯვა შორს მიმავალი არსებითი სტრატეგიული ნაბიჯების განხორციელებისათვის. კერძოდ, 1866 წლიდანვე პეტერბურგის ერობამ ღიად მოითხოვა ერობათა საკავშირო ინსტიტუციის შექმნის აუცილებლობა, რომელსაც გამოცდილების გაზიარებისა და ძალთა კოორდინაციის გარდა, საერთო-საკანონმდებლო წინადადების აღძვრის უფლება ექნებოდა. პარალელურად საერობო მოღვაწეებმა გააჩაღეს კამპანია „წვრილი საერობო ერთეულის“ აუცილებლობის შესახებ, რომელიც შემდგომ წლებშიც მუდმივი ჭიდილის საგანი და მიუღწეველი ამოცანა გახდა. მისი სტრატეგიული მნიშვნელობა მხარდამჭერებისა და მოწინააღმდეგეებისათვისაც ცხადი იყო – თვითმმართველობის არსებული მოდელი მოსახლეობის მთავარი ნაწილის – გლეხებისათვის დისკრიმინაციული ხასიათისა იყო, რადგან მათი წარმომადგენლობა მინიმალური რჩებოდა. საერობო მოღვაწეთა მთავარი იდეალი კი სწორედ გლეხთა მასის განათლება, სამეურნეო წინსვლა და კულტურული და პოლიტიკური ემანსიპაცია იყო. არსებულ მოდელში მათ არ შეეძლოთ, გადაწყვეტილების მიღების პროცესში სრულფასოვნად ჩართულიყვნენ და პრაქტიკული უნარები გამოემუშავებინათ, „წვრილი საერობო ერთეულის“ შემოღება კი ერობას ერთ, ქვედა და მთავარ საფეხურს უმატებდა, რომელიც „ვოლოსტის“ – რამდენიმე სოფლის და თემის გაერთიანების თვითმმართველობას წარმოადგენდა, გლეხობით იქნებოდა დომინირებული და მათ უპირველესი ადგილობრივი საჭიროებების მოგვარების საშუალებას თავადვე მისცემდა.
ხელისუფლების კონტრრეაქციამ არ დააყოვნა; მისი პირველი ნაბიჯი გახდა შინაგან საქმეთა სამინისტროს 1866 წლის 12 ოქტომბრის ცირკულარი, რის შემდეგაც სენატმა გუბერნატორებს უფლება მიანიჭა, არ დაემტკიცებინათ არჩეული ერობის ხმოსნები, თუ მათ პიროვნებებს „არაკეთილსაიმედოდ“ ჩათვლიდნენ. 1867 წლის 4 მაისს სენატმა დაასკვნა, რომ ერობათა ინიციატივა საკავშირო ინსტიტუციის შექმნისა და საკანონმდებლო წინადადების უფლების შესახებ კანონს ეწინააღმდეგებოდა, რადგან ერობათა კომპეტენცია მათი გუბერნიის ფარგლებით იყო შეზღუდული. ამავე წლის 13 ივნისს, სახელმწიფო საბჭომ დაადგინა, რომ ერობას ეკრძალებოდა გუბერნატორის ნებართვის გარეშე სხდომათა სტენოგრაფიების და ანგარიშების დაბეჭდვა და გამოქვეყნება, ასევე გუბერნატორს უფლება მიეცა, დაეხურა ერობის სხდომა, თუკი ის ჩათვლიდა, რომ იქ არასასურველი საკითხი განიხილებოდა. 1868 წლისათვის კონტროლი კიდევ უფრო გამკაცრდა – შინაგან საქმეთა სამინისტრომ 26 აგვისტოსა და 8 ოქტომბრის ცირკულარებით აცნობა ერობებს, რომ მათი ბეჭდური გამოცემების ტირაჟი ზუსტად ერობის ხმოსანთა რიცხვის ტოლი უნდა ყოფილიყო.
ცხადი გახდა, რომ ხელისუფლებას არ მოუდუნებია ყურადღება და საერობო მოძრაობის მიღმა მკაფიოდ ხედავდა კონსტიტუციონალიზმის აჩრდილს.
1870-იანი წლების პირველი ნახევარი საერობო მოძრაობის მწვავე ოპოზიციურ რელსებზე გადასვლისა და მეფის ხელისუფლების პოლიტიკის საპასუხო გამძაფრების ხანა იყო; რამდენადაც ცენტრალური მთავრობის რეპრესიული ზომები საერობო მოღვაწეებს ლეგალურად არ აძლევდა ძალთა კოორდინირების საშუალებას, მათ მაინც არაოფიციალურად, კერძო ბინებზე და საჯარო სივრცეებში დაიწყეს შეხვედრების ორგანიზება და საერთო პოლიტიკის გამომუშავება. მეორე მხრივ, ცენზურაც არ უშვებდა მათი იდეების თავისუფალ პროპაგანდას, თანამოაზრეთა დახმარებით საერობო ლიდერებმა მოახერხეს თავისუფალი საერობო გაზეთის – Вольное слово-ს გამოცემის დაწყება შვეიცარიაში, მიხაილო დრაგომანოვის ხელმძღვანელობით, რომელიც სხვა სპეციალურ თუ პოლიტიკურ გამოცემებთან ერთად არალეგალურად შემოჰქონდათ და ავრცელებდნენ რუსეთის იმპერიაში. მოძრაობის რიტორიკა ეფუძნებოდა ერობის მუშაობაში უკვე გამოვლენილ პრაქტიკას, რაც საშუალებას აძლევდა წარმომადგენლებს, ეჩვენებინათ, რომ მხოლოდ შეზღუდული, სამეურნეო პროფილის თვითმმართველობის მოდელი საკმარისი არ იყო განვითარებისათვის და მას პოლიტიკური უფლებებიც უნდა დამატებოდა, რაც თავისთავად შეუძლებელი იყო საბაზისო პოლიტიკური უფლებების უზრუნველყოფის გარეშე მთელი იმპერიის მოქალაქეებისათვის; შესაბამისად, საერობო მოძრაობის პროფილი კვლავ კონსტიტუციონალისტური რჩებოდა. მათი არაოფიციალური პროგრამა შემდეგი დევიზის გარშემო იყო მობილიზებული: „სიტყვისა და პრესის თავისუფლება, პიროვნების ხელშეუხებლობის გარანტია და დამფუძნებელი კრება“. ამ სულისკვეთების პირველი ინიციატივები და აქტიური დუღილი იმპერიის უკრაინულ ნაწილში დაიწყო, რასაც ხელისუფლებამ რეპრესიებით უპასუხა: 1878 წელს ჩერნიგოვის საერობო ყრილობაზე ხმოსანთა სახელით ივან პეტრუნკევიჩმა სცადა კრიტიკული სულისკვეთების მიმართვის წაკითხვა, რის საშუალებაც მას გამგეობის თავმჯდომარემ არ მისცა. სხვა ხმოსნებისა და დამსწრე პუბლიკის აღშფოთების ფონზე, მან მაინც წაიკითხა მიმართვა. თავმჯდომარემ ჟანდარმერია გამოიძახა, რომელმაც კრება დაშალა და პეტრუნკევიჩი დააპატიმრა, რომელიც ჩრდილოეთის გუბერნიებში გადაასახლეს. მომდევნო წლებში საერობო აქტივობების ცენტრმა უკრაინიდან ჩრდილოეთის მხარებში, ტვერის, მოსკოვისა და პეტერბურგის გუბერნიებში გადაინაცვლა. ამ დროისათვის ჩამოყალიბდა მოსკოვის „თვითმმართველობისა და საერობო კავშირის საზოგადოება“ (ე. წ. Земский союз), რომელიც შემდგომში მოძრაობის ინტელექტუალური და საორგანიზაციო ცენტრის ფუნქციას ითავსებდა.
1870-იანი წლების ბოლოს საერობო მოძრაობისა და მეფის ხელისუფლების ურთიერთობის დინამიკა საფუძვლიან მოლოდინს ქმნიდა, რომ გაბეზრებული ბიუროკრატია ერობის საკითხს კარდინალურად გადაწყვეტდა და მას ინსტიტუციურად მოკლავდა, თუმცა იმპერიაში განვითარებულმა ახალმა მოვლენებმა ცენტრალური ხელისუფლება მძიმე მდგომარეობაში ჩააყენა და რადიკალური ზომების მაგიერ ერობის მიმართ დათმობების პოლიტიკის დაწყებისაკენ უბიძგა.
1870-იან წლებში, იმ საფუძველზე, რამაც თავის დროზე „დიდი რეფორმების“ხანის დადგომა განაპირობა – კერძოდ, მოქალაქეთა განათლებული, პოლიტიკური ამბიციების მქონე და რადიკალურად განწყობილი მასის ზრდამ, ამ ამბიციების რეალიზაციის ინსტიტუციური გარემოს ჩამოყალიბების გაძნელების ფონზე ახალი ტენდენციები გააჩინა – საზოგადოების ნაწილმა, პოლიტიკური მობილიზება დაიწყო და რადიკალური გზებით რეჟიმის ცვლილებაზე ფიქრი დაიწყო. 1860-იანი წლებიდან განვითარებული „ხალხოსნური“ ორგანიზაციების ბაზაზე აღმოცენებულმა პოლიტკურმა მოძრაობამ, „ნაროდნაია ვოლიამ“ 1870-იანი წლების შუა პერიოდიდან თავისი ძალის დემონსტრირება მოახდინა – მეფის რეჟიმის დესპოტიზმის განმასახიერებელ მოხელეებზე ტერორი გააჩაღა. ამან ეფექტი იქონია – ერთი მხრივ, საზოგადოების ლიბერალური ნაწილი ამ პროცესების შორს მიმავალმა პერსპექტივამ დააფიქრა, ხელისუფლებას კი პრობლემის გადაჭრის სხვადასხვა სცენარის დამუშავებისაკენ უბიძგა.
საერობო – ლიბერალური და დემოკრატიული – მოძრაობის წარმომადგენლებმა მაშინვე არაოფიციალურად დაიწყეს მოლაპარაკებები „ნაროდნაია ვოლიას“ და სხვა მსგავსი ჯგუფების წარმომადგენლებთან საერთო პოლიტიკის წარმოების შესახებ; საერობო მოძრაობა სთავაზობდა ძალთა გაერთიანებას ორივე მიმართულებისათვის საზიარო – საბაზისო პოლიტიკური უფლებებისათვის ბრძოლაში, ოღონდ ისინი ორგანიზაციებისაგან ტერორის გზის, როგორც ხანგრძლივ პერსპექტივაში კონტრპროდუქტიული მოქმედების, უარყოფას მოითხოვდნენ. მოძრაობებს შორის კომპრომისი ვერ შედგა, თუმცა საერობო მოღვაწეების ზეგავლენით „ნაროდნაია ვოლიას“ რამდენიმე რადიკალი მოაზროვნე ჩამოსცილდა. მათ დააფუძნეს „ოპოზიციურ ელემენტთა საიდუმლო ლიგა“, რომელიც „საერობო კავშირის საზოგადოებას“ დაუკავშირდა. პარალელურად მომდევნო ხანაში კიდევ რამდენიმე მსგავსი ლიგა ამოქმედდა, კერძოდ, „ლიბერალური“, „სამხრეთრუსული“ და „საერობო“ ლიგები.
საერთო მდგომარეობაზე ეფექტი საგარეო პოლიტიკამაც მოახდინა, 1877-78 წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომში გამარჯვებისა და ბალკანეთის ოსმალთაგან გათავისუფლებულ სახელმწიფოებში რუსეთის პროტექტორატის პირობებში ფართო თვითმმართველობის დაშვებამ მსგავსი ეფექტი წარმოშვა, რაც თავის დროზე ყირიმის ომში მარცხმა, საერობო მოძრაობამ ღია პროპაგანდა უმაღლეს საფეხურზე აიყვანა და საიმპერატორო კარს მიმართვების ახალი ტალღა დაატყდა, სადაც ერობები მოითხოვდნენ, მეფეს „მოწყალება მოეღო და საკუთარი ქვეშევრდომებისათვის ისეთივე თვითგამორკვევისა და თვითმმართველობის უფლება მიეცა, როგორიც ბულგარელებს უბოძა“. კურსკის საგუბერნიო ერობამ კი თავისებური 16-პუნქტიანი „საერობო კონსტიტუციაც“ კი წარადგინა, რომლის მე-2 პუნქტი ითხოვდა, რადგანაც ერობის ხმოსნები თავისუფალი გზით იყვნენ არჩეული, ისინი პოლიციისა და ადმინისტრაციის ზედამხედველობისაგან გათავისუფლებულიყვნენ და აღმასრულებელი რგოლიც მათ ჩამოეყალიბებინათ; მე-10 პუნქტი კი კვლავინდებურად ითხოვდა საგუბერნიო ერობის წარმომადგენელთა პერიოდული ყრილობების მოწყობის უფლებას, რაც თვითმმართველობის საკითხების განხილვისა და გადაწყვეტილებების მიღების საშუალება იქნებოდა.
იმპერატორ ალექსანდრე მეორის კაბინეტმა გამწვავებული რევოლუციური მოძრაობის საპირწონედ და ლეგიტიმაციის მობილიზებისათვის შინაგან საქმეთა მინისტრის, ლიბერალის რეპუტაციის მქონე და რეალურად, რაციონალური პოლიტიკოსისა და იმპერიის მართვის სისტემაში არსებული პრობლემების მცოდნე – გრაფი მიხეილ ლორის-მელიქოვის პირით დაიწყო სიგნალების გავრცელება, რომ აპირებდა ლიბერალიზაციის კურსის გატარებას – ერობათა უფლებამოსილების გაფართოებას და ადმინისტრაციასა და პოლიციასთან ბალანსის უზრუნველყოფას.
საპასუხოდ, მოსკოვის „საერობო კავშირის საზოგადოებამ“ შეძლო ყრილობის ორგანიზება, სადაც შემხვედრ წინადადებად წამოაყენა საყოველთაო სახალხო წარმომადგენელთა არჩევნების მოწყობა, რითაც დაკომპლექტდებოდა ერთპალატიანი საკანონმდებლო სათათბირო ორგანო.
ლორის-მელიქოვი მაინც სკეპტიკურად მოეკიდა წარმოდგენილ „საერობო დუმის“ პროექტს და საკუთარი, უფრო კომპრომისული ვარიანტის დამუშავება დაიწყო, რომელსაც შემდგომში „ლორის-მელიქოვის კონსტიტუციას“ უწოდებდნენ. მისი რწმენით, ევროპული გამოცდილი ინსტიტუტების გადმონერგვა რუსეთში არ იყო სასურველი, რუსული ისტორიული გამოცდილების მოდელი, „ზემსკი სობორი“ უკვე დრომოჭმული იყო, ამიტომ მისი რეცეპტი შემდეგნაირად გამოიყურებოდა:
უნდა მოწყობილიყო „მოსამზადებელი კომისია“, რომელიც ცენტრალური ხელისუფლების მიერ დანიშნული ჩინოვნიკებისა და თვითმმართველობის საკითხთა მცოდნე „კეთილსაიმედო“ მოქალაქეებისაგან დაკომპლექტდებოდა. მათ მიერ შემუშავებული კანონპროექტები„საერთო კომისიას“ (იგივე „პარლამენტს“), რომლის წევრებიც იქნებოდნენ: მოსამზადებელი კომისიის წევრთა ნაწილი, ერობების და დიდი ქალაქების თვითმმართველობების მიერ არჩეული წარმომადგენლები და ერობის არმქონე მხარეების განსაკუთრებული წამომადგენლები. იმპერატორი დანიშნავდა საერთო კომისიის თავმჯდომარეს და დაამტკიცებდა მათ მიერ შემუშავებულ კანონებს.
„ნაროდნაია ვოლიას“ ტერორისტების მიერ იმპერატორ ალექსანდრე მეორის მკვლელობამ წერტილი დაუსვა, როგორც „ლორის-მელიქოვის კონსტიტუციას“, ასევე ლიბერალიზაციის კურსის მოლოდინს. ახალი იმპერატორის – ალექსანდრე მესამის მიერ მოწვეულ სახელმწიფო საბჭოს პირველსავე სხდომაზე, მინისტრთა კაბინეტის რეაქციონერმა წევრებმა პროექტი მიწასთან გაასწორეს; შინაგან საქმეთა მინისტრი – გრაფი ლორის-მელიქოვი, რომლის რეპუტაცია მეფის მკვლელობამ გაანადგურა, ძალაუფლებას ჩამოაცილეს. ალექსანდრე მესამე, შიდა გადაწყვეტილების მიუხედავად, გარდამავალი პერიოდის სპეციფიკის გამო არ ჩქარობდა ერობათა საკითხის გადახედვის დაწყებული კურსის მკვეთრად შეჩერებას. მან პირველსავე საჯარო გამოსვლებში პირობა დადო, რომ არ შეეხებოდა საერობო წარმომადგენლობისა და საქალაქო თვითმმართველობების პრინციპებს, თუმცა ეს მხოლოდ დროის მოსაგებად არჩეული ტაქტიკა იყო; 1881 წლიდან დაიწყო ხელისუფლების კურსის გამკაცრება და საპოლიციო რეჟიმზე დაბრუნება. 14 აგვისტოს დამტკიცდა „სახელმწიფო წყობისა და საზოგადოებრივი უსაფრთხოების დაცვის წესები“, რომელმაც შინაგან საქმეთა სამინისტროს განუსაზღვრელი ძალაუფლება მიანიჭა, გაფართოვდა ადმინისტრაციის (გუბერნატორთა) უფლებები, დაიწყო პოლიციის ევროპული რეფორმა (როგორც რეჟიმის კრიტიკოსები ირონიულად შენიშნავდნენ, ერთადერთი განხორციელებული ევროპული რეფორმა რუსეთის სინამდვილეში); მთელ იმპერიაში ამოქმედდა დაცვის გაძლიერებული წესები და ხელისუფლებამ რადიკალური და ლიბერალური ოპოზიციის საპირწონედ და ტერორიზებისათვის საკუთარი მხარდამჭერების – მონარქისტთა რეაქციული და სლავოფილური ჯგუფების მობილიზება დაიწყო.
შინაგან საქმეთა სამინისტრომ ინერციით განაგრძო ლორის-მელიქოვის პროექტის დამუშავება და ახალი რეალობისათვის მორგება. 1881 წლის ოქტომბრიდან პროცესის ხელმძღვანელობა დაევალა შინაგან საქმეთა მინისტრის ყოფილ თანაშემწეს, სახელმწიფო საბჭოს წევრსა და სტატს-სეკრეტარს, მიხეილ კოხანოვს. შეიქმნა ადგილობრივი თვითმმართველობის პრინციპების შემმუშავებელი კომისია, რომელსაც 1859 წლიდან შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან არსებული საგუბერნიო და სამაზრო დაწესებულებათა კომისია უნდა ჩაენაცვლებინა. „კოხანოვის კომისიის“ შემადგენლობაში შედიოდნენ სენატორები მიხაილ კოვალსკი, ალექსანდრ პოლოვცოვი, სემიონ მორდვინოვი და ივან შამშინი.
ხელისუფლებამ რეალური დამოკიდებულება კომისიის მიმართ მისი ამოქმედებისთანავე გამოხატა და მას სასწრაფოდ ჩამოართვა სახელმწიფო დანაშაულის საკითხების (რომელიც ჟანდარმერიის პრეროგატივად ცნო) და ასევე წოდებრივი საკითხების განხილვის უფლება.
კომისიაც, თავის მხრივ, მუშაობას თავიდანვე გაუმჭვირვალედ და წარმომადგენლობითობის პრინციპის უგულებელყოფით შეუდგა; მათ საიდუმლოდ დაიწყეს რეგიონებიდან „მცოდნე პირთა“ მიწვევა კომისიაში სათანამშრომლოდ და საკონსულტაციოდ მომავალი რეფორმის პროექტის დასამუშავებლად. კონსპირაციის მიუხედავად ინფორმაციამ მომავალი პროექტის მიმდინარე სამუშაოებისა და არსის შესახებ პრესაში გაჟონა. ერობათა წარმომადგენლების მკვეთრმა რეაქციამ არ დააყოვნა; მათ ღიად გაილაშქრეს კომისიის წინააღმდეგ, მას სახალხო წარმომადგენლობითობის ფალსიფიკაცია უწოდეს და მოითხოვეს – თუკი ხელისუფლება ნამდვილ წარმომადგენლებს, ერობათა ხმოსნებს არ ჩართავს პროექტის შემუშავებაში, „მცოდნე პირების“ საერობო მოღვაწეებად გასაღებას მაინც დაანებონ თავიო. ერობების რეაქციამ ცენტრალურ ხელისუფლებას საშუალება მისცა, გაბატონებული რეაქციული და სლავოფილური წრეებისათვის ერთადერთი დასაშვები კომპრომისი – „კოხანოვის მოდელიც“ დაეწუნებინა და მისი დამუშავება შეეწყვიტა, რაც ერობათა საკითხის უფრო რადიკალურ და მკაცრ გადაწყვეტას მოასწავებდა.
ამ პოლიტიკის განსახორციელებლად იმპერატორმა შინაგან საქმეთა მინისტრად დანიშნა გრაფი დმიტრი ტოლსტოი, რომელსაც მიენდო ერობათა კომპეტენციის შეკვეცისა და „კრამოლის“ განადგურების პროცესის დაჩქარება. ტოლსტოი, თავის გავლენიან მხარდამჭერებსა და თანამებრძოლებთან – სინოდის ობერპროკურორ კონსტანტინ პობედონოსცევსა და ცნობილ რეაქციონერ და შოვინისტ მიხაილ კატკოვთან ერთად არაოფიციალურ და ლიბერალური წრეებისათვის საძულველ „ტრიუმვირატად“ მოევლინა რუსეთის პოლიტიკურ ცხოვრებას. ტოლსტოი, ერობებისათვის პრაქტიკულ საქმიანობაში პრობლემების რიგის შექმნასთან ერთად, დანიშნვისთანავე შეუდგა ერობის საკითხის გადაწყვეტის საკუთარი, რადიკალური პროექტის დამუშავებას, რომლის მიხედვით 1864 წლის მოდელი უნდა გაუქმებულიყო, ერობათა ნაცვლად გუბერნიის ადმინისტრაციასთან უნდა შემდგარიყო „სათათბირო“, იგივე „მცოდნე კაცთა“ კრება, რომელიც იერარქიულად ადმინისტრაციას დაემორჩილებოდა. ყველა გადაწყვეტილების სანქცია ადმინისტრაციას უნდა გაეცა და „სათათბიროს“ ერთმეოდა უფლება, ადმინისტრაციის გადაწყვეტილება სენატში გაესაჩივრებინა.
1889 წელს გრაფი ტოლსტოის სიკვდილთან ერთად მისი პროექტიც არქივს ჩაბარდა. მართალია, ხელისუფლებამ ინერციით განგრძო ახალ პროექტზე მუშაობა, რომელიც ტოლსტოის რადიკალიზმისაგან დაიცალა, მაგრამ 1864 წლის მოდელი ძირეულად შეცვალა.
1890 წლის 12 ივნისს დამტკიცებული ახალი დებულების მიხედვით (თავად-აზნაურთა წილი ხმოსნებს შორის ნახევარზე მეტი უნდა ყოფილიყო) ხმოსნად არჩევის კრიტერიუმები შეიცვალა. ხელოვნურად გაიზარდა წარმომადგენლობაში თავად-აზნაურთა პროცენტული მაჩვენებელი და ერობას წოდებრიობის ხასიათი გაუძლიერა.[8] გამკაცრდა ადმინისტრაციის – გუბერნატორთა ზედამხედველობის მექანიზმი და ერობათა გამგეობის თავმჯდომარე და წევრები სახელმწიფო მოხელეებად გამოცხადდნენ, რითაც ისინი ადმინისტრაციის იერარქიის ნაწილად იქცნენ.
ამ მოდელით ხელისუფლება ერობათა აქტივობის შესუსტებას გეგმავდა, თუმცა ახალი საზოგადოებრივი რეალობის გამო ნორმატიულმა ცვლილებებმა შესაფერისი ეფექტი არ მოახდინა და დამატებითი ჩარევები გახდა საჭირო. ახალი საზოგადოებრივი რეალობა კი ძალზე სახასიათო და საყურადღებო იყო – ერობებში თავდაპირველად თავად-აზნაურთა დომინირების მიუხედავად, წამყვანი ძალა რეფორმისტული ფრთა, ე. წ. „მესამე ელემენტი“ იყო, რომელიც მუდამ ხელისუფლების აქტიურ, ლიბერალურ ოპოზიციას წარმოადგენდა; ერობათა მოქმედების 25-წლიანმა პრაქტიკამ კი, საზოგადოებრივი ცხოვრების არენაზე გამოიყვანა ახალი ძალა, ე. წ. „მესამე ელემენტი“ – პროვინციების ინტელიგენცია, საერობო ენთუზიასტთა და მოსამსახურეთა, მასწავლებლების, ექიმების, სტატისტიკოსებისა და აგრონომების ფენა, როგორც მოსახლეობის წარმომადგენელი და უშუალოდ მასთან მომუშავე ქვედა რგოლი, რომელიც თვითმმართველობის მოძრაობის ბაზისად, ძრავად და ინტელექტუალურ ბირთვად გადაიქცა. ხელისუფლების მიერ ერობათა შევიწროების კამპანიამ კი „მესამე ელემენტთან“დაკავშირებით უკუშედეგი გამოიღო – მათი იდეების განმტკიცება, ძალთა კოორდინაცია და სოლიდარობა გამოიწვია. შესაბამისად, ხელისუფლებაც მიხვდა, რომ მისი მთავარი მთავარი „საფრთხე“ ამჯერად უკვე ყბადაღებული „მესამე ელემენტი“ გახდა და ახალი რეპრესიული ზომები მათ წინააღმდეგ უნდა აემუშავებინა.
„მესამე ელემენტის“ გავლენა ხელისუფლებისათვის პირველად ცხადი გახდა 1890-იანი წლების ეპიდემიებთან და შიმშილობებთან ერობების წარმატებული ბრძოლის კამპანიის დროს, როდესაც მათ მალევე შეძლეს სასურსათო მომარაგების საკითხის მოგვარება და სანიტარიული დახმარების ქსელების მოწყობა, ისე, რომ პროცესში ადმინისტრაციის დაგვიანებული ჩარევის შემდეგ მისი ადგილი აღარ დარჩა – პრობლემა უკვე მოგვარებული იყო. ამ ფაქტმა ხელისუფლება დააფრთხო – პასუხად, სტატს-სეკრეტარმა ივან დურნოვომ სახელმწიფო საბჭოს მოსთხოვა ერობებს სასურსათო მომარაგების კომპეტენცია შეჰკვეცოდათ, რაც გაკეთდა კიდეც.
შემდეგი დარტყმა ბიუროკრატიამ საერობო მედიცინაზე სცადა, ახალი, „სამკურნალო წესდების“ დამტკიცების მცდელობით, რომლის მიხედვითაც ყველა სამედიცინო პერსონალი ადმინისტრაციის განკარგულებაში უნდა ყოფილიყო, თუმცა ერობათა მძლავრი პროტესტის შემდეგ ეს მცდელობა ჩავარდა.
საბოლოო შეტევისათვის მეფის ადმინისტრაციამ გადაწყვიტა, ორმაგი დარტყმა განეხორციელებინა – საერობო თვითმმართველობის საფუძველი, ფინანსური დამოუკიდებლობის გარანტია შეეკვეცა და, მეორე მხრივ, „მესამე ელემენტის“ ყველაზე საძულველი ნაწილის მოქმედებები შეესუსტებინა. კერძოდ, ფინანსთა მინისტრის, გრაფი სერგეი ვიტეს ინიციატივით დამტკიცდა ახალი, „უძრავი ქონების შეფასების წესები“, რომლის მოდიფიკაციითაც ხელისუფლება იმედოვნებდა, რომ, ერთი მხრივ, ძირითადი შემოსავლის ნაწილის შემცირება ერობას დაასუსტებდა, ხოლო მეორე მხრივ, რადგან ახალი ცვლილებებით ქონების შეფასების კომპეტენცია ცენტრალურმა ხელისუფლებამ აიღო, საერობო სტატისტიკოსები, რომელთაც ადგილობრივ უნდა გაეგრძელებინათ ამ ფუნქციის შესრულება, ნელ-ნელა ადმინისტრაციის განკარგულებაში გადაედინებოდნენ, ხოლო უკმაყოფილოები კი სამსახურს ჩამოსცილდებოდნენ. საერობო სტატისტიკოსების სიძულვილი განპირობებული იყო იმ ფაქტით, რომ სწორედ სტატისტიკოსები იყვნენ მოსახლეობასთან ყველაზე მჭიდროდ მომუშავე და დაკავშირებული პირები; მათ მიერ ჩატარებული კვლევები და გაანგარიშებები ედებოდა საფუძვლად ერობათა მოქმედების დაგეგმვას, ადმინისტრაციის დაუსაბუთებელი პროექტებისა და გაანგარიშებების გაბათილებას და საერობო ბიუჯეტის მთავარი წყაროს, ადგილობრივი გადასახადების რაციონალურად გაწერას. შესაბამისად სტატისტიკოსების ფენა ყველაზე კარგად იცნობდა გლეხთა საჭიროებებს და მათგან მრავალი აქტიური საერობო ლიდერი გამოდიოდა. ხელისუფლების ჩანაფიქრმა სრულად ვერც აქ გაამართლა და ნაწილობრივ უკუშედეგიც გამოიღო; რადგან ქონების შეფასების ფუნქცია ადმინისტრაციამ იკისრა, ამან შედეგად მოიტანა ის, რომ საყოველთაოობის გამო ადმინისტრაცია იძულებული გახდა, სტატისტიკოსების შტატი გაეზარდა, რომლებიც ადგილებზე განახორციელებდნენ ამ დავალებას და „საძულველი“ საერობო სტატისტიკოსები ისეთ მხარეებში გაჩნდნენ, სადაც მანამდე არც ყოფილან, ან ადმინისტრაციის მიერ იყვნენ გაძევებულები. ხელისფლებამ კიდევ სცადა, გრაფი ტოლსტოის დროინდელ ცირკულარზე დაყრდნობით გამოეცხადებინა, რომ სტატისტიკოსები ადგილებზე აუცილებლად ადმინისტრაციას უნდა დაემტკიცებინა, მაგრამ ერობათა მძლავრი პროტესტის გამო ეს მცდელობაც ჩაიფუშა.
პოზიტიური ცვლილებების მცირე ილუზია კვლავ გაჩნდა იმპერატორ ალექსანდრე მესამის გარდაცვალებისა და მისი მემკვიდრის – ნიკოლოზ მეორის გამეფებისას. მიუხედავად ახალი იმპერატორის პირველი საპროგრამო სიტყვისა, სადაც მან ღიად განაცხდა, რომ „თვითმპყრობელობის“ პრინციპების გადახედვასა და შესუსტებას არ აპირებდა, საერობო მოძრაობის ლიდერებმა ძველებურად, საჯარო კამპანიების გზით სცადეს ახალი იმპერატორისა და მისი პოლიტიკური გუნდის მინიმალურ დათმობებზე დაყოლიება.
ამჯერად დათმობის მთავარი საპროგრამო ელემენტი ერობათა კავშირის იდეა იყო. 1896 წლის აგვისტოში, ნიჟნი-ნოვგოროდში საერობო წარმომადგენელთა თათბირის ორგანიზება მოხერხდა; ინიციატორებმა შინაგან საქმეთა მინისტრის, ივან გორემიკინისაგან მიიღეს ზეპირი და არაოფიციალური თანხმობა კრების ჩატარებაზე, შემდეგი პირობებით: შეკრებილიყვნენ მხოლოდ საგუბერნიო ერობების თავმჯდომარეები, შეკრება კერძო ბინაში ან რესტორანში მოწყობილიყო და მას პრესის წარმომადგენლები არ უნდა დასწრებოდნენ. შეკრებამ ნაყოფიერად ჩაიარა – მასზე მრავალი საჭირბოროტო საკითხი განიხილეს და ფინანსთა სამინისტროს წარმომადგენელიც კი დაესწრო საკუთარ სფეროში რეკომენდაციების მოსასმენად. თუმცა კრების დადგენილებაზე, მომდევნო ყრილობა პეტერბურგში ჩატარებულიყო 1897 წელს, მინისტრმა კატეგორიული უარი განაცხადა.
1890-იანი წლების ბოლოს ერობებმა ახალი კამპანია წამოიწყეს ფიზიკური სასჯელის გაუქმების მოთხოვნით. საერობო მკვლევრების მიერ მათ ხელში არსებულ სტატისტიკაზე დაყრდნობით მომზადებული წიგნი გამოცემისთანავე აიკრძალა.
პარალელურად ერობამ სცადა, მოსახლეობის ადმინისტრაციის მხრიდან თვითნებობისაგან დასაცავად უფასო იურიდიული კონსულტაციების ქსელი მოეწყო, მაგრამ 1896 წლის ცირკულარით შინაგან საქმეთა სამინისტრომ ეს ნაბიჯიც არაკანონიერად ცნო და აკრძალა.
საუკუნის დასასრულს მეფის რეჟიმმა სცადა ერობის ყველაზე წარმატებულ მხარეზე – სახალხო განათლების კომპეტენციაზეც მიეტანა იერიში. მისი პირველი ნაბიჯები გადადგა სინოდის ობერპროკურორმა პობოდენოსცევმა, რომლის ორგანული ზიზღი ერობისა და თვითმმართველობის იდეების მიმართ საყოველთაოდ იყო ცნობილი. მან ერობების მიერ აწყობილი, წარმატებული სახალხო (საერო) სკოლების ქსელის დასასუსტებლად დაიწყო ალტერნატივის – სამრევლო სკოლების მოწყობა და მათთვის ბიუჯეტის გაზრდა.
ამ ტენდენციის სათავისოდ – პობედონოსცევის (მინისტრთა კაბინეტის დე-ფაქტო მმართველის) კეთილგანწყობის განმტკიცებისა და კარიერული წინსვლისათვის გამოსაყენებლად, ფინანსთა მინისტრმა, გრაფმა ვიტემ გადაწყვიტა, საერობო განათლების საქმისათვის საბოლოო წერტილი დაესვა. მან სპეციალური, საიდუმლო მოხსენება მოამზადა, სადაც ასაბუთებდა, რომ ერობა განათლებისათვის განკუთვნილი ფინანსების ხარჯვაში წარმატებული ვერ იყო და ამ კომპეტენციის სამინისტროსთვის გადაცემის წინადადება წამოაყენა. ვიტემ ეს მოხსენება, გორემიკინის გადაყენებისთანავე წარუდგინა ახალ მინისტრს,დმიტრი სიპიაგინს და ობერპროკურორის სიმპათიაც დაიმსახურა.
ამ ინტრიგის კვალდაკვალ ყოფილმა მინისტრმა, გორემიკინმა, ერთგვარი შურისძიება მოაწყო; გადადგომის წინ მან იმპერატორს დასავლეთის გუბერნიებში ერობის მოწყობის პროექტი წარუდგინა, ხოლო მალევე ვიტეს საიდუმლო მოხსენებამ პრესაში გაჟონა – შეიქმნა სიტუაცია, როდესაც ყოფილი მინისტრი ლიბერალად წარმოჩნდა, ამავე იმიჯის მქონე გრაფი ვიტე კი რეაქციონერი აღმოჩნდა. საპასუხოდ, რეპუტაციის დასაცავად გრაფმა ვიტემ დიდი ნაშრომი „თვითმპყრობელობა და ერობა“ მოამზადა, სადაც გორემიკინს ეკამათებოდა და საკუთარი პოზიციების დაცვას ცდილობდა, თუმცა ამან ვერ შეძლო მისი რეპუტაციის აღდგენა. ნაშრომის დადებით მახასიათებლად მხოლოდ ვიტეს ის რაციონალური შეფასება თუ ჩათვალა პუბლიკამ, სადაც ავტორი, მომავალი მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე, გულახდილად შენიშნავდა, რომ თვითმპყრობელობა ისეთი სახელმწიფო წყობაა, რომელსაც გარდაუვალად მოსდევს ბიუროკრატიული ცენტრალიზმი, რომლისთვისაც ერობა (თვითმმართველობა) უსარგებლო და მიუღებელი მმართველობის ფორმაა.
ამ ტენდენციების ფონზე საერობო მოღვაწეთა მასაში მდგომარეობა შეიცვალა – ლიდერთა და მოღვაწეთა ნაწილი ძალთა კოორდინირების საიდუმლო რეჟიმზე გადაერთო, ნაწილი არალეგალურ მდგომარეობაზე გადავიდა, ნაწილი უკვე მომძლავრებულ პარტიულ მოძრაობებში ჩაერთო; გაჩნდა საერობო მოღვაწეთა ძალების სხვადასხვა საზოგადოებრივ ორგანიზაციებში გადადინების ტენდენცია. დგებოდა მათი აყვავების ხანა და ისინი მეტად იყო გაჯერებული „მესამე ელემენტის“ წარმომადგენლებით.
„დიდი რეფორმების“ ხანიდან პირველ მსოფლიო ომამდე რუსეთის იმპერიის ცენტრალურ ნაწილში დაშვებული შეზღუდული თვითმმართველობის მოქმედების პრაქტიკამ რამდენიმე მნიშვნელოვანი დასკვნა გამოკვეთა. კერძოდ, არსობრივად – რუსეთის იმპერიის პოლიტიკური რეჟიმის გამო, ერობის (თვითმმართველობის) განვითარებისათვის ბრძოლა არ იყო ბუნებრივი და ნორმალურ გარემოში მიმდინარე პროცესი; ეს არ იყო ჯანსაღი დავა საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ჯგუფებს შორის ცენტრისა და რეგიონის კომპეტენციების გამიჯვნის შესახებ. რუსეთის იმპერიის რეალობაში ერობის – როგორც პირველი სახალხო წარმომადგენლობის გაჩენის და განვითარების საკითხი მუდამ განიხილებოდა ფუნდამენტური პროცესის – საყოველთაო წარმომადგენლობისათვის ბრძოლის პირველ ნაბიჯად, რომელსაც არსებული სახელმწიფო წყობა ძირეულად უნდა შეეცვალა. მეორე მხრივ, ერობის ეს „პროექტი“ ლიბერალური და დემოკრატიული, ზომიერი და პასუხისმგებლობით აღჭურვილი მოქალაქეთა მასის პოლიტიკური დღის წესრიგის მანიფესტაცია იყო, რომელიც განვითარების ევოლუციურ გზას უჭერდა მხარს. იმპერიის პოლიტიკური ცენტრის შიშმა, თვითმმართველობის წარმატება არ გამხდარიყო მომდევნო ნაბიჯის, პარლამენტარიზმის გარდაუვლობის საფუძველი და ამის გამო ერობის კომპეტენციების შეკვეცამ, წარმომადგენლობითობის მუდმივმა შეზღუდვამ და საერობო მოღვაწეთა დევნამ განვითარების და ცვლილებების ლიბერალური მოდელი ჩიხში შეიყვანა, რის ალტერნატივადაც ცვლილებების რადიკალური – რევოლუციური მოდელიღა დარჩა. იმპერიის მესვეურები არათანმიმდევრული პოლიტიკის გამო გახდნენ კლასიკური განსახიერება მარტივი ფორმულისა, იმავე რუსეთის რეალობამ რომ უკარნახა ავტორს, ანატოლი ლერუა-ბოლიუს, რომელის თანახმადაც არ შეიძლებოდა ლიბერალური ფორმების შექმნა მათი შესაბამისი შინაარსით შევსების უზრუნველყოფის გარეშე.
[1] Драгоманов Михайло, Земскый либерализмь в Россий (1858-1883). Женева, 21 Январь 1889 г.
[2] საგლეხო რეფორმა, სასამართლოს რეფორმა, პრესის შეზღუდვის შერბილება, საქალაქო თვითმმართველობის შემოღება და თავად ერობის დაწესება.
[3] წოდებრივი წარმომადგენლობითი ორგანო, თვითმმართველობის შეზღუდული ფუნქციებით.
[4] Белоконский Иван, Земское движение (второе издание), „Задруга“, Москва, 1914 г.
[5] ამ ტერმინოლოგიის შემოღებით და დამკვიდრებით რეფორმისტები აქცენტს აკეთებდნენ რუსეთის პოზიტიურ ისტორიულ გამოცდილებაზე, რადგან შუა საუკუნეებში, აბსოლუტიზმის განმტკიცებამდე მოქმედი საერობო საკრებულოები (Земский собор) წარმოადგენდა იმ ტიპის მოვლენას, რომლის მოდერნიზების ელემენტად გამოყენების იდეა სლავოფილების არგუმენტებს ასუსტებდა და პროგრესის ლოგიკურობაში არწმუნებდა საზოგადოებას.
[6]დებულება საგუბერნიო და სამაზრო საერობო (სათემო) დაწესებულებათათვის. უმაღლესად დამტკიცებული 1 იანვარს 1864 წ. ტფილისი, სტამბა წიგნების გამომცემელ ქართველთა ამხანაგობისა. 1905 წ.
[7] ასეთები იყვნენ: 25 წელზე უმცროსი ასაკის ახალგაზრდები, პასუხისგებაში მიცემული და სამოქალაქო უფლებაჩამორთმეული პირები, გარკვეული მუხლებით ნასამართლევები, სამსახურიდან გადაყენებულები სამი წლის ვადის გასვლამდე, გაკოტრებულები, სასულიერო წოდებიდან განკვეთილები, უცხო სახელმწიფოს ქვეშევრდომები, გუბერნიის მაღალი აღმასრულებელი ხელისუფლებისა და პოლიციის წარმომადგენელი მოხელეები და ქალები (შესაბამისი ქონებრივი ცენზის ქონის შემთხვევაში მათ უფლება ეძლეოდათ, კრებაზე წარმომადგენლად ოჯახის წევრი მამაკაცი მიევლინებინათ ხმის უფლებით, თუკი ისინი არ ხვდებოდნენ ზემოთ ჩამოთვლილი აკრძალვების კატეგორიაში. ასევე შესაძლებლად იყო მიჩნეული, რომ ხმების დაგროვების შემთხვევაში არჩეული ყოფილიყვნენ ხმოსნად და უშაულოდ მიეღოთ მონაწილეობა ერობის მუშაობაში).
[8] რუსთა შორის; ერობა წინად და ახლა, სიტყვა (სამსონ ფირცხალავა), ცნობის ფურცელი № 14, 18.01.1902. გვ. 2-3.
|
|