|
|
„... თვით-მმართველობა ხომ ისეთი რამაა, რომ ერთი ათად უმატებს კაცს ძალ-ღონეს, ერთი ათად უმატებს ხალისს სამოქალაქო მოღვაწეობისათვის. კაცი თავისთავის გამგებელი, თავისათვის მზრუნველი, და პატრონი და არა სხვის ხელის შემყურალი და მაცქერალი სრული მოქალაქეა, ჭეშმარიტი შვილია თავის ქვეყნისა. იგი მაშინ ადვილად და უბრძოლველად არავის დაუთმობს თავისუფლებას და ავის თვალით უცქერის იმას, ვინც ეპოტინება მის უფლებას, ვისაც სურს, მოუსპოს თვით-მმართველობა და გაჰხადოს ყურმოჭრილ მონად.“
ალექსანდრე (ყიფშიძე) ფრონელი
ივერია, № 148, 13.07.1890, გვ.1
ადგილობრივი თვითმმართველობის სასიცოცხლოდ აუცილებელი მნიშვნელობის შესახებ პირველი იდეები და ნიადაგის მოსინჯვა საქართველოში თაობათა „ომის“ და განმანათლებელთა წრეების მიერ დიდი მოდერნიზაციის და ნაციონალური იდენტობის ფორმირების პროცესის დროს, 1870-იანი წლების დასაწყისში გაჩნდა. ეროვნული დამოუკიდებლობის, კულტურული თვითმყოფადობის, დემოკრატიული მმართველობის და „ვესტერნიზაციის“ იდეების პოპულარიზატორები მჭიდროდ იყვნენ დაკავშირებული იმპერიაში მიმდინარე საერთო, პროგრესისტულ მოძრაობასთან და „დიდი რეფორმების“ ნაყოფის კავკასიაზე გავრცელების შესაძლებლობის გზებს ეძებდნენ იმისათვის, რომ მინიმალური ინსტიტუციური ბაზისისა და უფლებების გარანტიების დანერგვას საფუძველი შეემზადებინა შეუქცევადი განვითარებისათვის.
1870-იან წლებში ხალხოსნური იდეების ფართოდ გავრცელებისა და, ზოგადად, ლიბერალური წრეების განვითარება-გააქტიურების შედეგად საზოგადოებაში იღვიძებდა განცდა და შეგნება, რომ, როგორც მთლიანად რუსეთის იმპერიაში, ასევე კავკასიასა და საქართველოში პროგრესის და უკეთესი მომავლის ბედი მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობის – გლეხობის განვითარებასა და კეთილდღეობაზე იყო დაფუძნებული. ადგილობრივი თვითმმართველობის დანერგვა კი იმ ინსტრუმენტად ჩანდა, რომელიც გლეხობას მძიმე ეკონომიკური ვალდებულებების უღელს შეუმსუბუქებდა, საზოგადო საქმეში ჩაბმას – საკუთარი სოფლისა და თემის პრობლემების საკუთარი ძალით მოგვარებას მიაჩვევდა და განათლებისაკენ გაუხსნიდა გზას.
1870-იანი წლებიდან აქტიური პუბლიცისტებისა და საზოგადოებრივი ჯგუფების ლიდერების მიერ საერობო რეფორმის შესახებ საინფორმაციო კამპანიის განვითარება და პარალელური – კონკრეტული პროცედურული მცდელობები დაიწყო. თავდაპირველად პუბლიცისტები ცდილობდნენ, რუსული Земство-სათვის სწორი ქართული ტერმინი შეესაბამებინათ და უპირატესობას „თემს“[1] – „სათემო რეფორმას“ ანიჭებდნენ, თუმცა დროთა განმავლობაში ენაში „ერობა“ უფრო დამკვიდრდა.
საერობო რეფორმის ინიციატივის პირველი ეპიზოდი 1871 წლისათვის ტფილისში დაგეგმილი იმპერატორის, ალექსანდრე მეორის, სტუმრობისათვის მზადებას დაუკავშირდა; ტფილისის გუბერნიის სათავადაზნაურო საკრებულომ დაიწყო მსჯელობა, რა თხოვნით მიემართა მისთვის. საერობო ენთუზიასტთა მცირერიცხოვანი ჯგუფის მიერ შეთავაზებულმა წინადადებამ, იმპერატორისათვის კავკასიაში ერობის შემოღება ეთხოვათ, არავითარი მხარდაჭერა არ პოვა.[2] საკრებულომ მას „პრიკაზის ვალების“[3] ჩამოწერა[4] და ტფილისში სამხედრო სასწავლებლის – კადეტთა კორპუსის გახსნის თხოვნა არჩია. ერობის ალტერნატიული, ასევე ახალგაზრდათა მიერ მხარდაჭერილი წინადადების – ტფილისში უნივერსიტეტის გახსნის ჩაგდებამაც დიდი უკმაყოფილება გამოიწვია მომხრეებში და ცნობილი – „მამათა და შვილთა ბრძოლის“ გამწვავების საბაბად იქცა.
1870-იანი წლებიდან 1880-იანი წლების ბოლომდე ქართულ პრესაში, მწყობრად, მაგრამ მაინც შედარებით ფრაგმენტულად გრძელდებოდა საერობო იდეების პოპულარიზაცია და ვითარდებოდა დისკუსია ერობის სასურველი მოდელისა და ამისათვის საზოგადოების მზაობის შესახებ. სისტემური ცვლილებების საჭიროების შეგრძნებას ქვეყნაში დამძიმებული ეკონომიკური მდგომარეობა და სოფლის სავალალო ყოფა აძლიერებდა, რასაც საერობო ენთუზიასტები კარგად იყენებდნენ მმართველობის არსებული მოდელის ჩამორჩენილობის დასასაბუთებლად. მაგალითად, ენთუზიასტებმა საერობო პროპაგანდისათვის კარგად გამოიყენეს 1875 წელს ქუთაისის გუბერნიაში დაწყებული სასოფლო-სამეურნეო აღწერის (?) – საგლეხო მიწების აზომვის შედეგები (საინტერესოა, რომ, თავის მხრივ, ხელისუფლება ამ მოქმედებას ერობის შემოღებისათვის სამზადისად წარმოადგენდა). აღწერამ სტატისტიკის მხრივ კატასტროფული შედეგი აჩვენა – გაირკვა, რომ მოლოდინის მიუხედავად, გლეხებს ნავარაუდევი 4-5 ქცევა მიწა კი არა, საშუალოდ ნახევარი ქცევაც ძლივს ჰქონდათ საკუთრებაში[5] და მრავალი მათგანი სამოსახლო მიწასაც კი ქირაობდა და ამ ფონზე ყველა სრულად იხდიდა დაწესებულ გადასახადებს, რაც მათ გაღატაკებისკენ მიაქანებდა. მეურნეობისა და ეკონომიკის დაცემის მიზეზად ერობის მომხრეები ბიუროკრატიის გაბერილ ხარჯებს და საერობო სტატისტიკის არარსებობას მიიჩნევდნენ, რაც სახელმწიფოს არ აძლევდა საშუალებას, თვალი გაესწორებინა რეალობისათვის, ციფრების დონეზე დაეანგარიშებინა ეკონომიკური სიმპტომები და რეფორმის საღი პროექტები გამოემუშავებინა.
საერობო პროპაგანდის სადისკუსიო დინების ძირითადი წარმომადგენლები იყვნენ ნიკო ნიკოლაძე და გიორგი თუმანიშვილი (თუმანოვი), რომლებიც, ამ პერიოდიდან მოყოლებული, მუდამ საერობო მოძრაობის ყველაზე აქტიურ მეთაურებად რჩებოდნენ და საერობო პრობლემატიკის საუკეთესო მცოდნეებად ითვლებოდნენ. ისინი კარგად იცნობდნენ მას და, ასევე, მონაწილეობდნენ იმპერიის მასშტაბით საერობო ცხოვრების განვითარების პროცესებში და საუკეთესო გამოცდილების გაზიარებას და დანერგვას ცდილობდნენ საქართველოში.
დისკუსიის ერთ-ერთი მთავარი ელემენტი იყო მსჯელობა, რამდენად გაამართლა ერობამ რუსეთში და, შესაბამისად, იყო თუ არა მისაღები არსებული მოდელი საქართველოსთვის; ასევე, თავის მხრივ, თვითმმართველობის უფლების მინიჭების შემთხვევაში, იყო თუ არა საზოგადოება მომწიფებული იმისათვის, რომ საქმეს შესაბამისი პასუხისმგებლობით მოჰკიდებოდა.
ამ დროიდან წამყვანი პუბლიცისტების მიერ კარგად დაგეგმილი რიტორიკის გზით შემუშავდა საერობო რეფორმის მარტივ და გასაგებ ენაზე გამოხატული მთავარი პოსტულატი, რომელიც მომდევნო წლებში წითელ ხაზად გასდევდა საერობო საინფორმაციო კამპანიას:
ადგილობრივ პრობლემას ყველაზე კარგად ადგილობრივი მცხოვრები გრძნობს და მანვე იცის ყველაზე უკეთ ადგილობრივი საჭიროებები. ბიუროკრატიის „მოსული“ ჩინოვნიკი არ არის დაინტერესებული ცვლილებებით და თან სხვა ჩინოვნიკის წინაშეა ანგარიშვალდებული. ადგილობრივი წარმომადგენლების ხელში ადგილობრივი გადაწყვეტილებების მიღების გადასვლით კი პროცესი სწრაფი, მარტივი და გამჭვირვალე ხდება, რადგან არჩეული პირი ბიუროკრატიის კი არა, არამედ საზოგადოების, ამომრჩევლების წინაშეა ვალდებული.
საზოგადოებაში არსებული შიშებისა და სკეპტიციზმის, ასევე ცენზურის საფრთხის გამო გიორგი თუმანოვი რუსეთში ერობის წარმატების საკითხის განხილვისას ფრთხილად განმარტავდა ერობის მხოლოდ რუსეთის ცენტრალურ მხარეში დანერგვის მიზეზს; მისი ინტერპრეტაციით, ხელისუფლებამ ერობა მისცა იმ მხარეებს, სადაც საერობო მოძრაობა უკვე აქტიური იყო და მასზე მოთხოვნა არსებობდა. საცდელი პერიოდის გასვლის შემდეგ კი, მუშაობის პრაქტიკიდან გამომდინარე, ცენტრალური ხელისუფლება საუკეთესო გამოცდილებას აიღებდა და დანერგავდა კავკასიაში და სხვა „შეერთებულ მხარეებში“. თავისთავად გიორგი თუმანოვი ცდილობდა, აქცენტი არ გაეკეთებინა „განაპირა მხარეებში“ – არარუსი ეროვნების მოსახლეობით დომინირებულ ყოფილი სახელმწიფოების ტერიტორიაზე საერობო რეფორმის დაგვიანების მიზეზებზე, რომლის რეალური – წამყვანი მიზეზი, იმპერიული პოლიტიკა, „დიდმპყრობელური“ დამოკიდებულება და სეპარატიზმის შიშები იყო.
რუსეთის საერობო ცხოვრების პრაქტიკის ნაწილობრივი წარუმატებლობის მიზეზების დასაბუთებისას თუმანოვი ეთანხმებოდა რუსი პუბლიცისტების მოსაზრებას, რომლის მიხედვითაც 1864 წლის მოდელის მთავარი ნაკლი იყო ხმოსნობის ქონებრივი ცენზი, რის შედეგადაც საერობო ხმოსნები ძირითადად მემამულეები, ვაჭრები და შეძლებული გლეხები იყვნენ, ხოლო დეპუტატობის გზა დახშული იყო განათლებული, მაგრამ ხელმოკლე მოქალაქეებისათვის, რომლებიც ვერ მონაწილეობდნენ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში და არსებული სისტემა მაზრას სამართავად შეძლებულ კლანებს უგდებდა ხელში. შესაბამისად, თუმანოვი საჭიროდ თვლიდა საყოველთაო ხმის უფლებით არჩევნების პრინციპს, რომელიც საშუალებას მისცემდა მაზრაში უკვე რამდენიმე (3) წლის მანძილზე მცხოვრებ ადამიანს, აერჩია და არჩეულიყო და რეალურად „მესამე ელემენტი“ ჩარეულიყო გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. თუმანოვი აკრიტიკებდა არგუმენტს ერობის წინააღმდეგ, რომ თითქოს მან გლეხობას გადასახადი გაუძვირა – მისი თქმით, გადასახადების გაწერის კომპეტენციამდე გლეხობას ფიქსირებული გადასახადი ჰქონდა ადგილობრივი ხარჯისათვის – 17,5 კაპიკი. ახალი გადასახადი კი დაედო მიწის ფართს – დესეტინას 10 კაპიკი, და გადასახადი ამან კი არ გაზარდა საგრძნობად, არამედ მასზე სახელმწიფო გადასახადის დამატებამ – 1,5-დან 2,5 მანეთამდე. თუმცა, ამავე დროს, გაზრდილი ადგილობრივი გადასახადის განკარგვა ერობის ხელში იყო, რომელმაც ეს თანხები ეფექტიანად დახარჯა ინფრასტრუქტურის, განათლების და ჯანდაცვის სფეროებზე, რამაც მალევე გამოიღო დადებითი შედეგი. თუმანოვი ციფრებით ასაბუთებდა ერობის ეკონომიკურ-ფინანსური მოქმედების რაციონალობასა და ეფექტიანობას.
მისი განმარტებით, ერობის წინააღმდეგ პროპაგანდა თავადაზნაურობის დამსახურება იყო, რადგან ახალი საერობო გადასახადები თავადაზნაურობის ქონებასაც შეეხო, რისგანაც მანამდე თავისუფლები იყვნენ. მართალია, მათთვის ეს ხარჯი უმნიშვნელო იყო, მაგრამ ამ წოდების წარმომადგენლები ვერ ეგუებოდნენ გადასახადების საკითხში გლეხობასთან გათანაბრებას. თუმანოვი ხაზს უსვამდა საქართველოს თავადაზნაურობის რეაქციულ განწყობას და მიუთითებდა, რომ რუსეთში სწორედ რომ ამ წოდებიდან მოდიოდა პროგრესული იდეები – მაგალითად, ისინი იყვნენ პროგრესული გადასახადების დაწესების შემოღების ინიციატორები.
რუსეთში ერობის წარუმატებლობის შესახებ რიტორიკის გაძლიერების მიზეზად თუმანოვი საერობო მოძრაობის მიღმა პარლამენტარიზმის აჩრდილის არსებობას ხედავდა და მიუთითებდა, რომ ამგვარი გადაჭარბებული იმედების გაქარწყლებამაც წარმოშვა ერობის მიმართ რუსეთში სკეპტიციზმი, რადგან საერობო საქმე ძალიან წვრილმანი და მოსაწყენი სამეურნეო-ეკონომიკური ამოცანებისაგან შედგებოდა. არადა, მისივე თქმით, მთავარი სწორედ ამ ამოცანების გადაჭრაზე ორიენტირება იყო:
„...ხან საშინელ სიზმრებსა ვხედავთ, მითომ ერობა დაგვაქცევს და დაგვანელებსო, და ხან კი ტკბილად ვოცნებობთ და ერობა პარლამენტად მოგვეჩვენება. ორივე გვარი სიზმრები მავნებელია. სიზმრებით საქმეს არიგებენ მხოლოდ არაკებში. გავიღვიძოთ და ვიფიქროთ ჩვენს მომავალზედ, ვიფიქროთ სამაზრო თვით-მმართველობაზე, რადგან ეს არის ერთი იმ საძირკვლის ქვათაგანი, რომელზედაც უნდა აშენდეს ჩვენი მომავალი დღე-გრძელობა და ბედნიერება.“
ამ საკითხში თუმანოვის კრიტიკას იზიარებდა ნიკო ნიკოლაძეც, რომელიც ეთანხმებოდა დასკვნას, რომ, თუ რუსეთში ერობათა ნაწილმა თავი ვერ გამოიჩინა, მიზეზი სწორედ მისი დანიშნულების ფარგლების ვერ გაგებისა და გადაჭარბების ტენდენციების დამსახურება იყო[6] – საერობო რუტინული და წვრილმანი საქმე არ აკმაყოფილებდა დიდი პრეტენზიის და გაქანების მოღვაწეებს და მათი ვნებები პარლამენტარიზმისკენ მიიწევდნენ, რასაც მძიმე შეჯახება და ბრძოლა მოსდევდა იმპერიის რეჟიმთან და საერობო საქმე კი ფუჭდებოდა.
„დროების“ უცნობი პუბლიცისტი იზიარებდა ამ არგუმენტებს და ასაბუთებდა, რომ ერობის მიმართ მისი გულგრილობა-გულგატეხილობის გრძნობის გაჩენა გამოწვეული იყო საქმისადმი ზერელე დამოკიდებულობით – თვითმმართველობის პროცესი მძიმედ მუშაობდა და შედეგი ნელ-ნელა ხდებოდა თვალსაჩინო, რადიკალ ახალ თაობას კი ეს არ მოსწონდა. თუმცა იგი სამართლიანად შენიშნავდა, რომ, რადგან ერობას არსობრივად მტრობდა ბიუროკრატია, მისი ყოველი ძალისხმევა იქითკენ იყო მიმართული, რომ ერობის გარშემო უარყოფითი ფონი შეექმნა. ერობის მნიშვნელობისა და საჭიროების საილუსტრაციოდ ავტორი მაგალითს მოუხმობდა და ერთმანეთს ადარებდა კიევისა და პოლტავის გუბერნიების მდგომარეობას: კიევის გუბერნიას, კულტურული და განვითარებულ ქალაქით, უნივერსიტეტით და სხვა საგანმანათლებლო კერებით, ასევე უკეთესი ჰავისა და მიწის ნაყოფიერების მიუხედავად აშკარად ჩამორჩა სახალხო განათლების მხრივ პოლტავის გუბერნიასთან შედარებით, სადაც ხუთჯერ მეტი სახალხო სკოლა მოქმედებდა ამდენჯერვე მეტი მოსწავლით. ამ უზარმაზარი განსხვავების მიზეზი კი პოლტავის გუბერნიაში ერობის არსებობა იყო, რომელიც წარმატებულად უძღვებოდა სახალხო განათლების საქმეს.[7]
კრიტიკოსთა ნაწილის განწყობაში იკვეთებოდა ასევე საინტერესო მიმართულება – კერძოდ, ეროვნული კულტურის განვითარებისათვის ერობის სარგებლიანობის შეფასების მხრივ. იმპერიის შიშს, „განაპირა მხარეებში“ ერობა სეპარატიზმის წამახალისებელი არ გამხდარიყო, ნამდვილად ჰქონდა საფუძველი, რადგან არარუსულ მხარეებში ელემენტარული წარმომადგენლობითობის და ძალაუფლების დეცენტრალიზაცია მხოლოდ დემოკრატიზმის პროგრამის მხარდამჭერებისთვის კი არ იყო მიმზიდველი, არამედ ნაციონალისტური ჯგუფებისთვისაც სასურველ ნიადაგად ჩანდა იმისათვის, რომ თვითმმართველობის კულტურის განვითარების გზით უფრო ფართო თვითმმართველობაზე – ავტონომიაზე ეფიქრათ. მაგალითად, მსგავსი განწყობა იგრძნობოდა „დროების“ უცნობი პუბლიცისტის სტატიაში, რომელიც თვლიდა – მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთის ერობა „ფრთაშეკვეცილი“ იყო, ნაციონალისტური პოზიციიდან მის ამოქმედებას საქართველოში სასურველად მიიჩნევდა, რადგან ერობა შეიძლება გამხდარიყო ერთადერთი სახელმწიფო ინსტიტუტი, სადაც ქართულ ენას გასავალი ექნებოდა[8] – მისი შეფასებით, ქალაქების თვითმმარველობაში ვაჭართა და მესაკუთრე მოქალაქეთა კლასი დომინირებდა, რომელთა უმეტესობა ტფილისში სომეხი იყო და, შესაბამისად, საქალაქო საბჭოდან ქართული ენა ბუნებრივად განიდევნა, ერობა კი აზნაურობას და გლეხობას და, შესაბამისად, ქართულ ენას გზას გაუხსნიდა.[9]
პუბლიცისტთა ნაწილი საერობო პროპაგანდის გაძლიერების საჭიროებაზე აკეთებდა აქცენტს – მაგალითად, მ. ქართველიშვილი შენიშნავდა, რომ ეს პროცესი წამყვანი თემა უნდა გამხდარიყო ქართული პრესისათვის – ისედაც მცირე თითო-ოროლა გამოცემას სისტემატურად უნდა მიეწოდებინა მკითხველისათვის ცნობები ერობის შესახებ, რათა ყურადღება არ მოდუნებულიყო და მკითხველი მობილიზებული და აქტიური ყოფილიყო. იგი პოპულარულ ენაზე განმარტავდა სახელმწიფო მმართველობის საფუძვლებს, ასაბუთებდა თვითმმართველობის ეფექტიანობას ბიუროკრატიასა და პოლიციურ მმართველობასთან შედარებით, ასევე, დადებითად აფასებდა რუსეთის ერობის მოქმედების ოცწლიან პრაქტიკას, სადაც განსაკუთრებით გამოყოფდა საერობო სტატისტიკოსების ნაყოფიერ მუშაობას და მის მნიშვნელობას ქვეყნის განვითარებაში. ქართველიშვილი საქართველოს რეალობისთვის ასევე ძალზე სასურველად თვლიდა ერობის შემდეგ მახასიათებელსაც:
„...ერობას კიდევ სხვა ფრიად ძვირფასი სიკეთე მოაქვს იმ ხალხისათვის, რომელიც ამ დაწესებულებით სარგებლობს. მე ვამბობ ერობის განმავითარებელ გავლენაზე ხალხის გონებისა და ზნეობისათვის. ადგილობრივნი ირჩევენ პირთა, რომელთაც უნდა განაგონ ადგილობრივი საქმეები, უკვირდებიან მათს ღირსებათ და ნაკლულევანებათ; ამორჩეულ პირთა აქვთ სხდომები, რომლებზედაც განათლებულნი და გაუნათლებელნი იყრებიან ერთად, ბაასობენ საზოგადო საქმეებზედ, უწილადებენ ერთმანეთს თავიანთ ცოდნას და გამოცდილებას, სხვა-და-სხვა მხრივ იხილავენ საქმეს, ამტკიცებენ ან არღვევენ წარმოთქმულ აზრებს, ერთის სიტყვით, ავარჯიშებენ გონებითს და ზნეობითს ძალას; ყველა ეს აღვიძებს ხალხის თვით-ცნობიერებას და ანვითარებს მას.“[10]
იგი აკრიტიკებდა ქართული საზოგადოების შიშს, რომ ხალხი არ იყო მზად ამ უფლებისთვის, რომ რუსეთის გამოცდილება ადგილობრივს არ შეეფერებოდა და რომ საქართველოში მცხოვრები მრავალი „ტომი“ ერობაში ერთად ვერ იმუშავებდა. ქართველიშვილი შენიშნავდა, რომ, პირიქით – იდეალური იქნებოდა, თუ ერობისთვის ადგილობრივი – „ეროვნული მმართველობის“ სპეციფიკას გაითვალისწინებდნენ, მაგრამ ამისათვის ჯერ საფუძვლიანი კვლევა იყო საჭირო – რა მოთხოვნები და განსხვავებები არსებობდა ადგილობრივ საზოგადოებაში და მერე შედარება, რამდენად ვერ იგუებდა მათ ერობის 1864 წლის მოდელი, ხოლო მრავალეთნიკურობა დაბრკოლება კი არა, არამედ შესაძლებლობა იყო ერთა შორის დაახლოებისათვის, რადგან ერობაში ისინი საერთო საქმისათვის ზრუნვას და თანამშრომლობას ისწავლიდნენ.
ერობისათვის ხალხის მოუმზადებლობის არგუმენტის საბოლოო და გამანადგურებელი პასუხი კი ეკუთვნოდა გიორგი თუმანოვს, რომლის სიტყვები რეფორმის უსაშველოდ გაჭიანურების კვალდაკვალ დიდხანს არ კარგავდა აქტუალობას:
„... ნუ იტყვით, რომ ხალხი მომზადებული არ არის თვითმმართველობისათვისაო. ქვეყანაზე ისეთი საქმე არ მოიპოვება, რომლისთვისაც ერთბაშად შეიძლებოდეს მომზადებულ კაცების პოვნა. თვით საქმე ჰბადავს მუშაკებს. თუ თვით-მმართველობა არ არსებობს ჩვენში, რასაკვირველია, არც ამასთან შეჩვეული პირები გვეყოლება, მაგრამ როგორც კი მოგვენიჭება თვით-მმართველობა, ხალხიც გაიწვრთნება მისთვის, შეეჩვევა. თვით-მმართველობა ჰბადავს და აღზდის ხოლმე საზოგადო სიკეთისათვის მშრომელ პირებს: რამდენიმე პირთა ყრილობა უხსნის კაცს გონებას და საზოგადოებრივ შრომას აჩვევს. ერთი ჭკუა კარგიაო, ამბობენ რუსები, ორი კი უკეთესიო. თვით-მმართველობა გააღვიძებს ჩვენს მიძინებულს საზოგადოებას და თავის საჭიროებებისათვის აზრუნებინებს.“[11]
რუსეთის ერობის მოქმედების საფუძვლიანი ცოდნისა და კოორდინაციის გამომხატველია საქართველოში საერობო პროპაგანდაში საერობო სტატისტიკის, როგორც ხალხის საჭიროებების და პრობლემების გაგების და პოლიტიკური გადაწყვეტის პროცესის ბაზისის მნიშვნელობაზე აქცენტის გამოკვეთა. 1889 წელს, როდესაც უმაღლესმა მმართველობამ ამიერკავკასიის გუბერნატორებს დადგენილი პროგრამით ადგილობრივი ერების ზნე-ჩვეულებათა, უფლებრივი, და სხვა საკითხების შესწავლა და აღრიცხვა დაავალა, ალექსანდრე ფრონელი სკეპტიკურად შენიშნავდა, რომ ადმინისტრაციას არც შეეძლო და არც იყო მოწადინებული, რეალურად მოჰკიდებოდა სტატისტიკის ამ რთულ საქმეს. სადაც რუსეთში ერობა ათიათასობით ხარჯავდა სტატისტიკის წარმოებაზე გლეხთა მდგომარეობის შესასწავლად, კავკასიაში ეს ადმინისტრაციას დაევალა, რომელიც ამ საქმეს საბოლოოდ ბუღალტერს შეაჩეჩებდა და 10 და 100 კაცის საკეთებელს მას მოსთხოვდნენ. შედეგად, შენიშნავდა ავტორი, საზოგადოებას წარმოდგენაც კი არ ჰქონდა გლეხთა საჭიროებებზე და მათ ქონებრივ მდგომარეობაზე „...აშკარაა,რაც ამ საქმეში რუსეთისათვის სასიკეთო იყო, ჩვენთვისაც ისეთივე იქნებოდა, რომ ერობას კავკასიონის ქედსაც აქეთ გადმოედგა ფეხი“.[12]
დამოკიდებულებებსა და აზრთა ნიუანსობრივი განსხვავებებისა და გამუდმებული დისკუსიების მიუხედავად, საქართველოში საერობო მოძრაობის წარმომადგენელთა უმრავლესობა ძირითად პრინციპებში ერთიანდებოდა, რომელიც თვითმმართველობის საკითხების გააქტიურების გარიჟრაჟზე, საერობო რეფორმის პირველმა პროპაგანდისტმა ნიკო ნიკოლაძემ მარტივად ჩამოაყალიბა:
„ერობის ყველაზე უმთავრესი ღირსება ის არის, რომ ჩვენ საკუთარ საქმეს ჩვენვე გვავლევინებს, ჩვენ პატრონათ ჩვენვე გვხდის და ეს გარემოება, მარტო ეს, ჩვენ არასოდეს არ უნდა დავივიწყოთ! – გვამაღლებს კაცობის ხარისხზე, ადამიანის ღირსებას გვაძლევს და გვაჩვევს უმჯობეს, კაცურ ცხოვრებას.“[13]
საინფორმაციო კამპანიით ნიადაგის მომზადების კვალდაკვალ პრაქტიკული, საერობო ინიციატივები ახალი შემართებით განახლდა 1880-იანი წლების დასაწყისში. 1882-1883 წელს კოხანოვის კომისიის ამოქმედების პარალელურად, ტფილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა საკრებულოში ახალგაზრდების ჯგუფმა კვლავ დაიწყო აქტიურობა ერობის საკითხის გარშემო, ჩამოყალიბდა კომისია აზრის გამოსამუშავებლად და საზოგადოებისათვის წარსადგენად, თუმცა მისი მუშაობა მალევე ჩაკვდა.[14] ინერტულობის მიზეზი, იმპერიაში ალექსანდრე მესამის რეაქციული პოლიტიკის დადგომის გარდა, ადგილობრივ დონეზე იყო თავად-აზნაურთა ხსენებული წინააღმდეგობა, რასაც საფუძვლად უფლებათა გათანაბრების შიში ედო; ისინი ფიქრობდნენ, რომ, რადგან პოტენციურად საერობო გადასახადის გაწერა მათაც შეეხებოდათ, ამითი გლეხებს გაუთანაბრდებოდნენ და ამიტომ დაადგინეს, რომ არ იყო სასურველი ერობა და მისი მომყოლი ადგილობრივი გადასახადები.[15]
1887 წლისათვის ქუთაისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა საკრებულოშიც დაისვა ერობის შემოღების საკითხი,[16] თუმცა მარშლის (წინამძღოლის) წინააღმდეგობის გამო და საინიციატივო ჯგუფის სისუსტის გამო იდეა ჩავარდა.
1894 წლის 30 მაისს (ძვ. სტ.) ტფილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა კრებაზე გიორგი თუმანოვმა აღძრა საკითხი, რომ საკრებულოს კვლავ ეშუამდგომლა უმაღლესი მმართველობის წინაშე კავკასიაში, ტფილისის გუბერნიაში ერობის შემოღების საჭიროების შესახებ. კრებამ გაიზიარა მისი აზრი და დაადგინა, რომ ჩამოყალიბებულიყო კომისია, რომელსაც თავადაზნაურთა წინამძღოლი დააკომპლექტებდა გუბერნიისა და მაზრების მარშლებისაგან – მას გიორგი თუმანოვი წარუდგენდა ამ საკითხის შესახებ დამუშავებულ მოხსენებას, რომელსაც კომისია საკრებულოს მორიგ ან საგანგებო კრებას წარუდგენდა და მის აზრს მოახსენებდა.[17] თუმანოვი თავის ინიციატივას საინტერესოდ და სიღრმისეულად ასაბუთებდა: გარდა ერობის ზოგადი უპირატესობისა ცენტრალიზებულ ბიუროკრატიასა და ადმინისტრაციასთან, რაც უკვე მრავალჯერ კონკრეტული ფაქტებით და ციფრებით იყო განხილული პრესაში, ასევე ცხადი სიტუაციის დახატვისა – რომ სადაც 30 წლის წინ რუსეთის შიდა მხარეები მზად იყო რეფორმისათვის, ახლა ტფილისის გუბერნიაც მშვენივრად იყო მომზადებული ერობისათვის. თუმანოვი – იმპერიის საერთო, საერობო მოძრაობის ნიუანსების კარგი მცოდნე, რა თქმა უნდა ხედავდა მეფის რეჟიმის პოლიტიკის კავკასიურ წესრიგსაც, რომელიც რუსეთის გამოცდილებით აღჭურვილი მოქმედებდა კავკასიაში. კერძოდ, უმაღლესი მმართველობა გამუდმებით ბლოკავდა სათავადაზნაურო საკრებულოების პროგრესულ წინადადებებს განათლებისა და ეკონომიკის განვითარების მიმართულებით და ირიბად მიანიშნებდა, რომ საკრებულო, როგორც წოდებრივი ორგანო, არ იყო უფლებამოსილი და კომპეტენტური საერთო-საერო პრობლემების გადაჭრაზე ემუშავა და პროექტები ემართა. მეორე მხრივ, სოფლის საგლეხო დაწესებულებებიც წოდებრივი იყო და მასში ადგილობრივი ინტელიგენტური ძალების მონაწილეობას გამორიცხავდა,[18] თვითონ საგლეხო დაწესებულებებს კი სისტემური პრობლემების გამო ინტელექტუალური რესურსი არ გააჩნდა. მეტიც, საგლეხო რეფორმის შეყოვნებულმა და გაჭიანურებულმა სიტუაციამ მძიმე მდგომარეობა შექმნა სოფლად – გლეხობას მძიმე ტვირთად აწვა მათ მიერ არჩეული სოფლის საზოგადოებათა მოხელეების შენახვა, მათი გაცდენილი შრომის ანაზღაურება საკუთარი ძალითვე და ისინი მუდამ ცდილობდნენ, ამ თანამდებობებზე, უქონელი და უინიციატივო გლეხები აერჩიათ, რომლებიც ისედაც თემის სარჩენები იყვნენ და ამით მუშა ძალა დაეზოგათ.[19] თავისთავად, მსგავსი შემადგენლობის წარმომადგენლებს არავითარი ინიციატივის აღძვრის და განვითარებისაკენ მისწრაფების შეგნება და სურვილი არ გააჩნდათ. შესაბამისად, კავკასიაში და საქართველოში იქმნებოდა სიტუაცია, როდესაც უკვე განვითარების გზაზე მყოფი სოფლის ინტელიგენცია და თავად-აზნაურთა დემოკრატიულად და ლიბერალურად განწყობილი ძალები, ე. ი. „მეორე“ და „მესამე ელემენტი“ თამაშგარე მდგომარეობაში რჩებოდნენ.
იქმნებოდა სიტუაცია, როდესაც – იმპერიის ხელისუფლება ზღუდავდა თავად-აზნაურთა საკრებულოებს, საერთო საზოგადოების სახელით ელაპარაკათ, მით უმეტეს როდესაც მის შიგნით დემოკრატიული ძალები უმცირესობაში იყვნენ, სხვა ფლანგზე კი „მესამე ელემენტს“საერთოდ თიშავდა სოფლის თვითმმართველობის სისტემიდან. ამ ვითარებაში ერთადერთი გამოსავალი ისევ სათავადაზნაურო საკრებულოების პირით ერობის ერთხმად და გამუდმებით მოთხოვნა ჩანდა, რითაც ისინი საკუთარი წოდებრივი უპირატესობების ილუზიიდან გამოსვლის სიგნალს მისცემდნენ საზოგადოებას და ცენტრალურ ხელისუფლებას მოუსპობდნენ საკრებულოს ინსტიტუციის წოდებრიობაზე აქცენტით მანიპულაციის საშუალებას.
თუმანოვი და საკრებულოს ახალგაზრდა, დემოკრატიული ფრთა ცდილობდა, თავადაზნაურობა დაერწმუნებინა, რომ მათი შიში – საერობო გადასახადის დაწესების მიმართ არ ქარწყლდებოდა ერობაზე უარის თქმით, რადგან მათ მაინც მოუწევდათ ამ გადასახადის გადახდა – კერძოდ, ამ დროისთვის ცენტრში უკვე დიდი ხანია მუშავდებოდა პროექტი, საერთო – არა საკომლო, არამედ მიწის ფართის და ქონების მიხედვით გადასახადის ერობის არმქონე მხარეებზეც გასავრცელებლად. ამიტომ აჯობებდა, ამ გადასახადის ნაწილი ადგილზე დარჩენილიყო, ერობის ხელში და გადამხდელებს მის განკარგვაში თავადვე მიეღოთ მონაწილეობა.
თუმანოვი არწმუნებდა საზოგადოებას, რომ ყოველი ბჭობა და ყოყმანი, რამდენად შესაბამისი იყო რუსეთის ერობის დებულება ადგილობრივი პირობებისათვის, შესაბამისი კვლევის, განხილვის და დისკუსიის ჯაჭვს წარმოშობდა, რაც უნუგეშოდ აჭიანურებდა პროცესს. ტფილისის გუბერნიაში დაწყებული პროცესი ისედაც დააყოვნა გლობალურმა ცვლილებამ – ალექსანდრე მესამის გარდაცვალებამ და ნიკოლოზ მეორის გამეფებამ; მცირეხნიან გარდამავალ პერიოდში გაურკვეველი იყო, ახალ იმპერატორს რა დამოკიდებულება ექნებოდა საერობო მოძრაობის მიმართ. რადგან გორემიკინის შინაგან საქმეთა მინისტრად დანიშვნის პირველ ხანებში მისგან დადებითი სიგნალები გავრცელდა საერობო საკითხების მიმართ, თუმანოვი მოუწოდებდა სათავადაზნაურო საკრებულოს, დაუყოვნებლივ ესარგებლა ამინდით და საერობო პროექტი წარედგინა, რადგან „... თუ თავადაზნაურობა გაითვალისწინებს მთავარ-აზრს ერობისას, იგი დარწმუნდება, რომ ამ დაწესებულების გარეშე შეუძლებელია მისი სულიერი და მატერიალური განვითარება, და თუ არა თუ მარტო მისი, უმისოდ შეუძლებელია მთელი მხარის აღორძინება, აყვავება. საერობო დაწესებულების შემოღება პირველი ნაბიჯი იქნება პროგრესისაკენ, ურომლისოდაც ჩვენი წარმატება შეუძლებელია. ერობამ უნდა შეჰქმნას ჩვენის სოფლებისათვის ის პირობები, ურომლისოდაც შეუძლებელია სოფლის რიგიან გზაზე დაყენება, იქაური საქმეების მოწყობან“.
ვითარებას ალღო აუღეს და სამაგალითო აქტიურობა წამოიწყეს ქუთაისის გუბერნიის საერობო მოღვაწეებმაც. 1896 წელს ნ.თ.-ს ავტორობით დაიბეჭდა მოწოდება, რომ ქუთაისის გუბერნიასაც მიებაძა ტფილისისათვის და ერობის პროექტი შეემუშავებინა. მისი აზრით, საზოგადოება არ უნდა დალოდებოდა ზემოდან წყალობას და ინიციატივა თავად უნდა აეღო, მეტიც, მის ლობირებაზეც კი უნდა ეზრუნა ცენტრში და იქ „წარმომადგენელი“ გაეჩინათ, რომელიც ყოველგვარი საშუალებით, პროტექციითა და ა. შ. დაეხმარებოდა საკითხის დადებითად გადაწყვეტას.[20]
1897 წელის 8 მაისს, ქუთაისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა კრებამ მოისმინა სათანადო საბიუჯეტო გაანგარიშებით დასაბუთებული, ერობის საჭიროების ამსახველი მოხსენება,[21] მოიწონა და დაადგინა, რომ თხოვნით მიემართათ უმაღლესი მმართველობისათვის გუბერნიაში ერობისა და ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს შემოღების შესახებ.[22] პრესა მოწონებით შეხვდა ამ ინიციატივას და აღნიშნავდა, რომ, როგორც იქნა, საკრებულომ გაამართლა თავისი მაღალი მოწოდება და – „დაადგა ნამდვილ მოქალაქეობრივ გზას“.
ამ მოძრაობის წახალისებისათვის კარგი ფონი შექმნა შინაგან საქმეთა მინისტრის – გორემიკინის „გედის სიმღერამ“, რომელმაც გადაყენების წინ დაიწყო ერობის არმქონე „ევროპულ“ გუბერნიებში, ერობის გატარების მოსამზადებელი სამუშაოები. მან კავკასიის მთავარმართებელს, გოლიცინს აცნობა, რომ საერობო ხარჯთაღრიცხვის დაგეგმილი ვადის ამოწურვამდე, 1898 წლამდე, გამოეკვლიათ სტავროპოლის გუბერნიის მდგომარეობა (სტავროპოლის გუბერნიის თავად-აზნაურთა საკრებულომ მანამდე თავად ითხოვა ერობის დანერგვა) და მიეწოდებინათ დასკვნა, მზად იყო თუ არა გუბერნია ერობისათვის – არსებული დებულების შესაბამისად, თუ ადგილობრივ, გარკვეული სახეცვლილებებით.[23]
ტფილისის კომისიის მუშაობა მაინც გაჭიანურდა, 1896 წელს, წინასწარი განხილვების შემდეგ,[24] მომდევნო – 1897 წელს კომისიის ხელმძღვანელის თავად კ. ი. მუხრანბატონის გადაწყვეტილებით, კომისიის მუშაობას სისტემატური, ყოველკვირეული ხასიათი ჰქონოდა და საჭიროების შემთხვევაში მაზრების წინამძღოლებიც მიეწვიათ.[25] მალე კომისიამ გეგმის შესამუშავებლად შემადგენლობა დააკომპლექტა: თავადები ილია ჭავჭავაძე და გ. ი. ორბელიანი, ა. ი. კობიაშვილი, გიორგი ჟურული და თავადი გიორგი თუმანოვი.[26]
კომისიამ – კერძოდ, გიორგი ჟურულმა[27] და გიორგი თუმანოვმა დაამუშავეს ერობის პროექტი ტფილისის გუბერნიისათვის. პროექტის მიხედვით არსებული დებულება უცვლელად გადმოდიოდა, თუმცა უნდა შესწორებულიყო ადგილობრივი პირობების გამო რამდენიმე მუხლი, კერძოდ, მიწების სიმცირის გამო ხმოსნების ცენზი უნდა დაწეულიყო, სოფლის საზოგადოებების არჩევაში უნდა გათვალისწინებულიყო ასევე ადგილობრივ სოფელთა საშუალო რიცხოვნობა და ისე გამოჭრილიყო საზოგადოების საზღვრები, რომელიც ტფილისის გუბერნიის შემთხვევაში თემის საზღვრებს უნდა დამთხვეოდა და იმ მხარეებში, სადაც თავადაზნაურობა უმცირესობაში იყო (ახალციხე-ახალქალაქის და ბორჩალოს მაზრები) ხმოსანთა არჩევა საერთო საზოგადო კრების სახით მომხდარიყო.[28] შესაბამისად, ტფილისის გუბერნიის მოდელში ერობის ხმოსნების დაკომპლექტებაში პირველ ადგილზე – მემამულეები (თავადაზნაურობა) იდგებოდა, შემდგომ სოფლის საზოგადოებების წარმომადგენლები და შემდეგ – ბეგები, აღლარები და მოქალაქეები. მოსამზადებელი სამუშაოების განმავლობაში ერობის ხმოსანთა რიცხვი დაზუსტდა[29] და შემდეგი სახე მიიღო:
საგუბერნიო ერობისათვის კი მათგან 32 ხმოსანი აირჩეოდა.[30] შედეგად, ჯამში მთელს გუბერნიაში, სამაზრო ერობის ხმოსანთა შორის თავად-აზნაურთა (მემამულეთა) – 95, ქალაქის საზოგადოებათა – 35 და სოფლის საზოგადოებების 70 წარმომადგენელი იქნებოდა, რაც 1890 წლის დებულებით სავალდებულო თანაფარდობას (თავად-აზნაურობა, ნახევარზე მეტი) ზუსტად არ შეესაბამებოდა, თუმცა პრინციპულად არ განსხვავდებოდა მისგან.
აღნიშნული პროექტი მაზრების თავადაზნაურთა წინამძღოლებს დაეგზავნათ, წინადადებით, რომ მოეწყოთ მის განსახილველად კრებები და დადგენილებები საგუბერნიო კრებაზე წარმოედგინათ.[31]
წლის საგუბერნიო კრებაზე პროექტის განხილვას დიდი დისკუსია და სკანდალი მოყვა. პროექტის წინააღმდეგ საკრებულოს წინამძღოლმა, გ. ი. ორბელიანმა გაილაშქრა; მისი არგუმენტები ძველი, უკვე გადაღეჭილი და მრავალგზის უარყოფილი იყო საერობო ენთუზიასტების მიერ:
დისკუსია გაჭიანურდა და გაგრძელდა მომდევნო წელსაც; 1899 წელს მოწინააღმდეგეთა ბანაკი გაფართოვდა – კრებაზე ერობის წინააღმდეგ თავადები ი. ს. ჭავჭავაძე და ნ. დ. ანდრონიკაშვილი გამოვიდნენ, რომლებიც კვლავ გადასახადების თემას ეჭიდებოდნენ: მათი ლოგიკით, თუკი ერობას დასთანხმდებოდნენ, საერობო გადასახადის – თავადაზნაურობას დააწვებოდა თავს, რადგან გადასახადი მიწას დაედებოდა, რომლის 34 % გუბერნიაში მათ ხელში იყო, ხოლო გლეხობა კი 4 %-ს ფლობდა. მათი თქმით, უმჯობესი იყო, საერობო ხარჯების ტვირთი კვლავ გლეხობას დარჩენოდა (რომელიც „საკომლო გადასახადს“, მიწის გადასახადს, ბეგარას და სხვა წვრილ გადასახადებს იხდიდა), რადგან თავად-აზნაურთა წოდება „მუქთა-მჭამელა არ იყო“ და მართალია, არაოფიციალურად, მაგრამ კვლავ განაგრძობდა მნიშვნელოვან საქვეყნო სამსახურს და შვილებს სამხედრო სამსახურში აგზავნიდა.[33] ეს უსუსური არგუმენტები საფუძვლიანად გაანადგურა ილია ჭავჭავაძემ საპასუხო სიტყვაში[34] და კვლავ შეახსენა მოწინააღმდეგეებს, რომ გადასახადის შიშით ერობის დაწუნება უგუნური საქციელი იყო, რადგან წოდება ამ ახალ გადასახადს მაინც ვერ აიცდენდა; ამავე დროს მან მოაგონა კრებას რომ თავადაზნაურობა 1887 წლიდან უკვე იხდიდა ამ „საშინელ“ საერობო გადასახადს, თუმცა ძალიან მცირეს, ამიტომ მის არსებობას არც კი ამჩნევდნენ. ახალი საერობო გადასახადის შემთხვევაში, მართალია, მისი ოდენობა გაიზრდებოდა, მაგრამ იგი მიწისა და შემოსავლის პროპორციული იქნებოდა და, ამასთანავე, ადგილობრივი გადასახადის ნაწილის განკარგვა მათ ხელში გადავიდოდა.
საერობო ინიციატორების პროგნოზი გამართლდა – 1900 წლის ზაფხულში, რეფორმის შედეგად გადასახადთა ახალი სისტემა ამოქმედდა; დაწესდა ქონების ახლებური გადასახადი, მიწის ფართის მიხედვით. თავად-აზნაურებსაც შესაბამისი სახელმწიფო გადასახადი დაედოთ და საერობო გადასახადის ნაწილი გაეზარდათ, თუმცა მისი განკარგვის უფლება კი, რა თქმა უნდა, დაკარგეს ერობაზე უარის თქმით. ამ დროიდან მოყოლებული, ახალი სისტემით იკრიბებოდა სახელმწიფო და საერობო (ადგილობრივი) გადასახადი, რომელიც ერობის არარსებობის გამო კვლავ ცენტრალიზებულად, მეფისნაცვლის (მთავარმართებლის) კანცელარიის საერობო განყოფილების მიერ გაწერილი სამწლიანი პროგრამით იხარჯებოდა ადგილობრივი მოხელეების მიერ; ადგილებზე ამ პროცესის უზრუნველსაყოფად ერთგვარი სუროგატები – „განმკარგულებელი კომიტეტები“ იყო ჩამოყალიბებული.[35] ამავე დროს, საერობო გადასახადი კავკასიის მასშტაბით ჯამდებოდა და შემდეგ ნაწილდებოდა ყველა გუბერნიაზე ერთად;[36] ეს კი ქმნიდა უსამართლობის განცდას, რომელიც ყველაზე ქმედით არგუმენტად იქცეოდა ერობის საჭიროების დასაბუთებისას – კერძოდ, ცალკეული გუბერნია ერობის გადასახადით ბიუჯეტში აგზავნიდა იმაზე მეტს, ვიდრე შემდგომ იბრუნებდა საკუთარი საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად, თუნდაც ადმინისტრაციის ხელით (მაგალითად, ქუთაისის გუბერნია კრებდა 660 000 მანეთამდე და მას უბრუნდებოდა 330 000 მანეთამდე[37])ანუ განვითარებული გუბერნიების შემოსავალი იჭრებოდა და ემატებოდა ნაკლები შემოსავლის მქონე გუბერნიებს. ერთი მხრივ, ეს სქემა, შესაძლოა, სამართლიანად ჩანდეს ჩამორჩენილი მხარეების სუბსიდირების თვალსაზრისით, მართალია, რამდენადაც ვერც ერთი გუბერნიის გადამხდელები თვითონ ვერ მონაწილეობდნენ საკუთარი წილის განკარგვაში და მეტიც, არ ხდებოდა რეალური კვლევა ადგილობრივი საჭიროებებისა, გადასახადების მსგავს ცირკულაციას შედეგი არ მოჰქონდა – ღარიბი გუბერნიები ვერ ვითარდებოდნენ, შემოსავლიანი მხარეები კი დანაკლისს გრძნობდნენ და უკმაყოფილოები რჩებოდნენ.
მოგვიანებით, კავკასიის მაგალითზე, ფილიპე გოგიჩაშვილი ძალზე ცხადად ასაბუთებდა ერობის სარგებლიანობის პერსპექტივას; მისი გაანგარიშებით, მაგალითისათვის, თუკი ერობის მქონე მხარეებში, საშუალოდ ბიუჯეტის 20 % სახალხო განათლებას ხმარდებოდა, იმავე საქმისთვის კავკასიის საერობო ბიუჯეტიდან 3 % იყო გადადებული; რუსეთის ერობები ჯანდაცვაზე 28 %-ს ხარჯავდნენ, კავკასიაში – 10 %-ს; ვეტერინარიის საქმეზე რუსეთში 2% იხარჯებოდა, – კავკასიაში – 0,9 %. სამაგიეროდ კავკასიაში საერობო ბიუჯეტის – ხაზინას გადაეცემოდა სახელმწიფო დაწესებულებების შესანახად, როცა რუსეთის ერობის მქონე მხარეებიდან იმავე დანიშნულებით საშუალოდ 3% გამოიყოფოდა.[38]
საბოლოო ჯამში ერობის პროექტის ჩაგდების შედეგად, მხარეში შეიქმნა სიტუაცია, რომელსაც თანამედროვე პუბლიცისტები სხარტულად ახასიათებდნენ – „მოვალეობა იზრდება, უფლება კი ჯერ არასად ჩანს“.[39]
ცენტრალურმა ხელისუფლებამ მაინც არ მოიმდურა „ბრწყინვალე წოდება“ – ტფილისისა და ქუთაისის გუბერნიებში საგადასახადო კანონის ამოქმედება 1903 წლამდე გადადო და თავადაზნაურობას არსებული გადასახადების ჩარჩოში დაგროვილი ვალები ჩამოაწერა.[40]
1900 წლიდან 1905 წლამდე საერობო მოძრაობა კვლავ ინერციით გრძელდებოდა – ქართული პრესის განვითარების კვალდაკვალ ერობის საკითხის პროპაგანდა უფრო ინტენსიური გახდა, თუმცა პროცესის ინსტიტუციური დინება კვლავ სათავადაზნაურო საკრებულოებში გრძელდებოდა და უსაშველოდ ჭიანურდებოდა.
ტრადიციულად აქტიურობდა ქუთაისის გუბერნია; 1901 წლის 4 ოქტომბერს, ქუთაისში გამართულ კავკასიის ექიმთა მეორე კრებაზე, დიმიტრი ნაზაროვმა, ქუთაისის ექიმთა საზოგადოების სახელით წაიკითხა მოხსენება ერობის საჭიროების შესახებ, რომელიც ყველაზე გამოცდილი და სასურველი გზა იქნებოდა სახალხო ჯანმრთელობის პრობლემების გადასაჭრელად.[41]
1903 წლის 3 თებერვალს, შორაპნის მაზრის თავად-აზნაურთა კრებაზე კვლავ დადგა ერობის საკითხი; მაზრის და გუბერნიის სამეურნეო საქმეთა პრობლემების და ინფრასტრუქტურის მოწესრიგების გზად დამსწრეებს სოფლის მეურნეობისა და მრეწველობის საჭიროებების შემსწავლელი ერთ-ერთი სექციის ხელმძღვანელმა – ვლადიმერ სტაროსელსკიმ ერობის ამოქმედება შესთავაზა და წამოაყენა წინადადება, საკრებულოს შესაბამისი თხოვნით მიემართა მთავრობისათვის;[42] იდეა კვლავ თავად-აზნაურთა ნაწილის წინააღმდეგობამ შეაფერხა, რომლებიც ვერ ურიგდებოდნენ გადასახადის დაწესების საკითხს გზების მშენებლობისათვის, რადგან გლეხებსაც და მათაც ერთნაირი ვალდებულება უნდა აეღოთ.
1903 წელს ერობის შემოღების ინიციატივა კავკასიის საიმპერატორო სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოების კრებაზეც წამოაყენეს, სადაც შესაბამისი მოხსენება ავეტის სააკოვმა წარადგინა, რომელიც მოიწონეს[43] და შემდგომში წიგნადაც დაიბეჭდა.[44]
ამ დროიდან იწყება ადგილობრივი საერობო მოძრაობის უფრო მჭიდრო კოორდინაცია რუსეთის საერთო პროცესებთან; პრესა უფრო აქტიურად აშუქებდა ცენტრში მიმდინარე საერობო დისკუსიებს და, მეორე მხრივ, ერობის შემოღების საკითხი განაპირა მხარეებში ნელ-ნელა ცენტრალური პრესის ინტერესიც გახდა. პარალელურად ამ დროიდან საერობო მოძრაობა გრძნობდა რა მოახლოებულ დიდ სოციალურ მღელვარებასა და პოლიტიკურ კრიზისს, უფრო თამამად აყენებდა თავისი პროგრამის ძველ და ძირეულ პუნქტს – წოდებრივი ერობის გაუქმებას და საყოველთაო ხმის უფლებით დაკომპლექტებული, ფართო კომპეტენციის მქონე ადგილობრივი თვითმმართველობის ჩამოყალიბებას.
კრიზისს ცენტრალური ხელისუფლებაც გრძნობდა და დაიწყო გარკვეული ზომების მიღება და რეფორმის დაანონსება; სასოფლო-სამეურნეო საჭიროებათა შემსწავლელი კომიტეტების დასკვნები ერობის საჭიროებისკენ გადაიხარა, მეორე მხრივ, სტატს-სეკრეტარ სერგეი ვიტეს ინიციატივით იგეგმებოდა, რომ ყველა მსგავსი ჯგუფის – მათ შორის „გაღატაკების [მიზეზთა დამდგენი] ცენტრალური კომისიის“ მიერ შეკრებილი უზარმაზარი საინფორმაციო ბაზა და ერობათა შემუშავებული პროექტები „ადგილობრივ კომიტეტებს“ გადასცემოდა განსახილველად და წინადადებების შესამუშავებლად. კომიტეტები ერობის მქონე მხარეში დაკომპლექტდებოდა ერობათა ხმოსნებისა და თავად-აზნაურთა საკრებულოს წარმომადგენლებისაგან, რომელთა მუშაობის შესაჯამებლად საერთო კრება უნდა მოწყობილიყო.[45]
[1] რომელიც შინაარსობრივად და ისტორიული გამოცდილების მხრივ ყველაზე ნათლად ასახავდა თვითმმართველობის არსს.
[2] ერობის მნიშვნელობა ჩვენში, ნ. ნიკოლაძე, მოამბე № 6, ივნისი, 1897, გვ. 28-52.
[3] სახელმწიფო გადასახადი.
[4] ორიოდე სიტყვა ჩვენს ახლანდელს საჭიროებაზედ; წერილი მეგობართან, ნიკ. შაროევი. მნათობი, აპრილი, 1871 წელი.
[5] დროების კორესპონდენცია, ანთიმოზ, დროება № 90, 10.08.1875, გვ. 3.
[6] ერობის მნიშვნელობა ჩვენში, ნ. ნიკოლაძე, მოამბე № 6, ივნისი, 1897, გვ. 28-52.
[7] დროება, 1883
[8]მოგვიანებით ერობის საკითხის უფრო გააქტიურების ფონზე ცხადი გახდა, რომ ეს მოლოდინი ილუზიას წარმოადგენდა, 1897 წლისათვის, იმპერიულმა რეჟიმმა მისი წარმომადგენელის, ვასილი ველიჩკოს პირით სამთავრობო გაზეთ Кавкaз-ში გაახმოვანა მოსაზრებები, რომ ტფილისის გუბერნია არ იყო მზად ერობისათვის. ერთ-ერთ არგუმენტად ავტორი მიუთითებდა ფაქტს, რომ მოსახლეობის უდიდესმა ნაწილმა სახელმწიფო ენა, რუსული არ იცოდა, და ისინი ვერ შეძლებდნენ საერობო დაწესებულებაში ამ ენის გარეშე მუშაობას. „ბატონი ველიჩკო და მისი აზრები ერობის შემოღებაზე“, გ. წერეთელი. კვალი № 26, 22.06.1897, გვ. 494-496.
[9] უკანასკნელი რეფორმები, დროება № 59, 19.03.1883. გვ. 1
[10]ზოგიერთი შენიშვნები, მ. ქართველიშვილი, დროება, № 62, 21.03.1885. გვ. 1-2
[11] რა არის „ზემსტვო“ ანუ ერობა??, გ. თუმანიშვილი. ივერია, 1883, № 11, თებერვალი.
[12] „უმაღლესმა მთავრობამ ამ დღეებში...“, ალ. ფრონელი, ივერია № 209, 04.10.1889, გვ. 1.
[13] ერობა (Земство) მისი დანიშნულება და წესდება. ნიკო ნიკოლაძე, თბილისი, 1882 წელი.
[14]22 რა არის „ზემსტვო“ ანუ ერობა??, გ. თუმანიშვილი. ივერია, 1883, № 11, თებერვალი.
[15]23 თვითმმართველობა, გურგენი, საქართველოს კალენდარი 1890 წლისა (ჩყჟ), წელიწადი მესამე, თბილისი.
[16] ერობა და იმერეთის თავადაზნაურობის კრება, პ. კვალი № 21, 18.05.1897. გვ. 401-402.
[17] „მოვიყვანთ მოკლედ ტფილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა კრების დადგენილებას...“, ივერია, 1894.
[18]ერობის პროექტი, ივერია № 53, 07.03.1896, გვ. 3.
[19] „ჩვენს წესდებულებას სასოფლო მართველობისას...“, ილია ჭავჭავაძე, ივერია № 184, 24.08.1886/ გვ. 1-2.
[20] რამდენიმე სიტყვა ჩვენში „ერობის“ შემოღების შესახებ, ნ.თ., ივერია № 30, 09.02.1896, გვ. 3.
[21] ქუთაისის თავად-აზნაურობის მოხსენება ერობის შესახებ, მოამბე № 3, მარტი, 1898 წელი, გვ. 60-78.
[22] „28 იანვარს ქუთაისის სადეპუტატო საკრებულოში...“, კვალი № 6, 02.02.1897, გვ. 127.
[23]ერობის მართველობის შემოღების შესახებ ჩვენში, მწყემსი № 12, 30.06.1897, გვ. 10-12.
[24] „მკითხველს ეხსომება...“, კვალი, № 3, 03.03.1896. გვ. 161.
[25] ერობა ტფილისის გუბერნიაში, ცნობის ფურცელი № 368, 06.11.1897, გვ. 2.
[26] ერობის გამო ტფილისის გუბერნიაში, ივერია № 381, 25.11.1897, გვ. 2.
[27] „ბ. ნ. გ. ჟურულს შეუდგენია..“, კვალი № 3, 10.01.1898, გვ. 39.
[28] „ამ ჟამათ თბილსის გუბერნიის სათავად-აზნაურო კამისია მუშაობს...“, კვალი № 49, 23.11.1897. გვ. 863-864.
[29] თავდაპირველი გათვლით მათი რაოდენობა შემდეგი უნდა ყოფილიყო: გორის მაზრაში აირჩეოდა – 35 ხმოსანი. ტფილისის მაზრაში – 30. ბორჩალოს მაზრაში – 25. თელავის და თიანეთის მაზრაში – 25. სიღნაღის მაზრაში – 20. დუშეთის მაზრაში − 20. ახალციხის მაზრაში − 15. ახალქალაქის მაზრაში − 15; საგუბერნიო ერობისათვის კი მათგან 32 ხმოსანი. ერობა ტფილისის გუბერნიაში, ცნობის ფურცელი № 363, 06.11.1897, გვ. 1.
[30] Записка Тифлисской дворянской комиссий по введению земскихь учреждений в Тифлисской губ. Тифлис, 1898 г.
[31] ერობის საქმე ჩვენში, ივერია № 453, 11.02.1889, გვ. 2.
[32] „თბილისის თავად-აზნაურობა, კავკასიის სწავლა-განათლებისა და კულტურის შუაგულში...“, მეურნე № 12-13, 13.07.1897, გვ. 1-3. შინაური მიმოხილვა, მოამბე № 1, იანვარი, 1899 წელი. გვ. 75-86. О введений земских учреждений в Тифлисской губерний. Туманов Г.М. Изд. Газ. Новое обозрение, Тифлись, 1897 г.
[33] შინაური მიმოხილვა, მოამბე № 3, მარტი, 1899 წელი. გვ. 90-104.
[34] ისევე როგორც 1897 წელს, სადაც მოწინააღმდეგეთა არგუმენტები ილია ჭავჭავაძემ ერთი კითხვით დაანგრია – „[ერობის პროექტით] ჩვენ გვირჩევენ ჩვენივე ფულის გამგებელნი ვიყვნეთ. ჩვენ ერობის კასას ამჟამად 600 000 მანეთს ვაძლევთ და რატომ ჩვენ თვითონ არ უნდა ვხმარობდეთ და განვაგებდეთ ამ ფულს, როგორც ჩვენს საჭიროებებს შეეფერება? ვის აქვს ამის რაიმე საწინააღმდეგო?“, კითხვას დარბაზმა აპლოდისმენტებით უპასუხა. О введений земских учреждений в Тифлисской губерний. Туманов Г. М. Изд. Газ. Новое обозрение, Тифлись, 1897 г. გვ. 51-52.
[35] ერობა და იმერეთის თავად-აზნაურობის კრება, პ. კვალი № 21, 18.05.1897. გვ. 401-402.
[36] ერობა ჩვენში, პ. ს-ძე. კვალი № 16, 13.04.1897. გვ. 311-313.
[37] ერობა და იმერეთის თავად-აზნაურობის კრება, პ., კვალი № 21, 18.05.1897. გვ. 401-402.
[38] ნარკვევი (ჟურნალ-გაზეთებიდან), ივერია № 238, 17.10.1904, გვ. 3.
[39] შინაური მიმოხილვა, ლალი (გიორგი ლასხიშვილი), მოამბე № 2, თებერვალი, 1900 წელი. გვ. 65-76.
[40]შინაური მიმოხილვა, ლალი (გიორგი ლასხიშვილი), მოამბე № 7, ივლისი, 1900 წელი. გვ. 62-74.
[41] „30 სექტემბერს გაიხსნა...“, კვალი № 41, 07.10.1901, გვ. 867.
[42]50 შორაპნის მაზრის თავად-აზნაურთა კრება, ცნობის ფურცელი № 2082, 28.02.1903, გვ. 3.
[43] ერობის საკითხი სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოებაში, ცნობის ფურცელი № 2091, 09.03.1903, გვ. 1
[44] О необходимости введения земских учреждений в Закавказье. Сааков А.И. Тифлис, 1903 г.
[45] შინ და გარედ, გან. (გიორგი ლასხიშვილი), ცნობის ფურცელი № 2334, 26.11.1903, გვ. 2-3.
|
|