|
|
„... კითხვის გარკვევა – შემუშავება განზრახულია როგორღაც ცხოვრების გარეშე, ისევ ძველებური გზით, უფრო შემთხვევითი საბჭოს დახმარებით, ვიდრე ნამდვილი ხალხის წარმომადგენლების მონაწილეობით. აქ ერთმანეთში არეულია წოდება და მეცნიერება, მრეწველობა და მწერლობა – წარმომადგენლებს იწვევენ, ან სახელობით, ზევიდან ან კარჩაკეტილ არჩევნებით! ამათ კი, რასაკვირველია, ვერავინ უწოდებს საზოგადოების წარმომადგენლებს. მაშ რას ეკითხებიან? ვინ არის ცხოვრების და მის მოთხოვნილებათა უკეთესი მცოდნე, ვიდრე თვით ხალხი? დღემდინ ასეთი მხოლოთ ბიუროკრატია იყო კანონის ძალით, ხოლო ამასვე იჩემებდა ცხოვრებას მოწყვეტილი ინტელიგენცია. ნუ თუ დღევანდელმა ცხოვრებამ კიდევ ვერ გაფანტა ასეთი ცრუ მორწმუნეობა? და თუ არ ჯერათ, მით უარესი მათთვის, რადგან ყოველი მათი ნაშრომი ყინულზე აშენებულათ უნდა ჩაითვალოს.“
ნ. -ვა, (ნიკო ელავა)
მომავალი ერობა,მოგზაური № 26, 17.07.1905 წ.
1905 წლის დასაწყისიდან, რუსეთის იმპერიაში კვლავ კრიზისი გამეფდა; ერთი მხრივ, სიტუაცია წააგავდა ყირიმის ომში მარცხს მოყოლილ მოვლენებს, როდესაც ომმა რეჟიმის ჩამორჩენილობა გააშიშვლა; იაპონიასთან ომში სამარცხვინო მარცხმა ანალოგიურად წარმოაჩინა იმპერიის სისტემური კრახი და მზარდ სოციალურ მღელვარებას დამატებითი მუხტი შესძინა. ომში მარცხის შოკური ეტაპის გადალახვამდე იმპერიის ცენტრალური ხელისუფლება იძულებული გახდა, ლიბერალიზაციის და დათმობების პოლიტიკაზე გადართულიყო – დროის გაყვანის მიზნით, ძალების მობილიზაციისათვის.
კავკასიაშიც, სოფლად გლეხთა მოძრაობის გაძლიერებისა და ქალაქებში რევოლუციური მღელვარების ნიშნების გამოჩენის პარალელურად ამ პოლიტიკის ფარგლებში – სამხარეო მმართველობის რეორგანიზაციის და მეფისნაცვლად გრაფი ილარიონ ვორონცოვ-დაშკოვის დანიშნვის შემდეგ, ადმინისტრაციის მხრიდან გააქტიურდა ერობის შემოღებისათვის მოსამზადებლად კონკრეტული ღონისძიებების დაგემგვასა და განხორციელებაზე საუბარი. გრაფმა ტფილისში გამომგზავრებამდე, ცენტრალურ პრესაში მომავალი საერობო რეფორმის აუცილებლობაზე ილაპარაკა და დაადასტურა მისი მტკიცე გადაწყვეტილება, მალევე გადაეწყვიტა ეს საკითხი.
ადმინისტრაცია პრესის საშუალებით ნიადაგის მოსასინჯად ფრთხილად აგზავნიდა სიგნალებს სამომავლო გეგმების შესახებ; თავდაპირველად ვრცელდებოდა ვერსია, რომ ხელისუფლებას გადაწყვეტილი ჰქონდა, ტფილისისა და ქუთაისის გუბერნიაში „საცდელად“ შემოეღო ერობა და შემდგომ, მიღებული გამოცდილებით იგი მთლიანად კავკასიაში გაევრცელებინათ.[1]
ივნისის ბოლოს გავრცელდა ოფიციალური განცხადება, რომ მეფისნაცვლის საბჭო აპირებდა ერობის შემოღების საკითხის ოფიციალურ განხილვას, პარალელურად კი ამგვარი განხილვები საგუბერნიო და სამაზრო კომისიებს უნდა მოეწყოთ.[2]
საზოგადოება თავდაპირველად გარკვეული სკეპტიციზმით და გაღიზიანებით შეხვდა ცნობას[3] – საერობო საკითხის გადაჭრის ოცწლიანი მცდელობისა და ლოდინის ფონზე, ასევე, მთელს იმპერიაში მომწიფებული სიტუაციის გათვალისწინებით, რომელიც 1890 წლის ერობის დებულების შეცვლას გარდაუვლად მიიჩნევდა, გასაკვირად ჩანდა, კიდევ რის გამოკვლევას და განხილვას ცდილობდა მეფისნაცვლის ადმინისტრაცია; 1890 წლის მოდელი საყოველთაოდ დაწუნებული იყო, სრულფასოვანი თვითმმართველობის უფლების მოლოდინი ჯერ კიდევ ნაკლებად ჩანდა, კავკასიაში – ტფილისისა და ქუთაისის გუბერნიებში. ერობის საჭიროებისა და ხალხის მზაობის საკითხი უკვე მრავალჯერ იყო დასაბუთებული და დაანგარიშებული და 1864 წლის დებულების საბაზისო ნაწილი კი მისაღებად ჩანდა ყველასათვის. შესაბამისად, პროცესის ბიუროკრატიულობის, ფორმალობისა და გაჭიანურებული ხასიათის პროგნოზი მაშინვე გაჩნდა.
16 ივლისს (ძვ.სტ.) მეფისნაცვლის სასახლეში, ვორონცოვ-დაშკოვმა ერობის შემოღების საკითხის შესახებ პირველი, ოფიციალური მიღება-სხდომა გამართა, რომელსაც ადმინისტრაციის უმაღლესი წარმომადგენლები, თავადაზნაურობის წინამძღოლები და საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლები ესწრებოდნენ.[4] მეფისნაცვალმა მისასალმებელ სიტყვაში დაადასტურა ერობის შემოღების განზრახვის სერიოზულობა და დამსწრე საზოგადოებას, რომელსაც პოტენციურად მონაწილეობა უნდა მიეღო ამ რეფორმის საფუძვლის შემუშავებაში სამაზრო საბჭოების მოქმედებაში ჩართვით, მოუხდა, განზე გადაედოთ პირადი და პარტიული შეხედულებები და საზოგადოების კეთილდღეობის თვალით და სინდისის კარნახით ემუშავათ ამ ამოცანაზე და, ამავე დროს, რადგან საბჭოების სხდომები საჯარო იქნებოდა და ყველას შეეძლებოდა დასწრება, ვორონცოვ-დაშკოვი დამსწრეებს სთხოვდა, წინასწარ მომზადებულიყვნენ, რომ დაინტერესებული პირებისათვის სხდომების ჩაშლის საშუალება არ მიეცათ. მცირე დისკუსიის შემდეგ კრება დაიშალა და სამაზრო საბჭოების ჩამოყალიბების სამზადისი დაიწყო.
მეფისნაცვლის თხოვნაში მკაფიოდ ჩანდა, ერთი მხრივ, ადმინისტრაციის რეალური შიში ქვეყანაში აგორებული რევოლუციური მოძრაობის მიმართ, რომელსაც მხოლოდ ერობაზე მსჯელობა სრულიად აღარ აკმაყოფილებდა, ხოლო მეორე მხრივ, დაკვირვებული თვალი ადვილად მოახერხებდა ვორონცოვ-დაშკოვის სიტყვაში ამოეკითხა საერობო პროექტის გააქტიურების მოტივიც – ერობას ცენტრალური ხელისუფლება იმ კომპრომისად სახავდა, რომელსაც საზოგადოების ლიბერალური და არარადიკალი დემოკრატების ნაწილის კონსოლიდაცია უნდა გამოეწვია და ამ დიდი ხნის ნანატრი ინსტიტუციის დაშვებას მათთვის მოქმედების არენა გაეხსნა, სანაცვლოდ კი ისინი რევოლუციური მოძრაობის რადიკალური პროგრამიდან უნდა ჩამოეშორებინა.
მაგრამ, ამავე დროს, მიმდინარე სოციალურმა და პოლიტიკურმა კრიზისმა – რევოლუციური მღელვარების ზრდისა და საერთო კრიზისის გაღრმავებამ საერობო ენთუზიასტებს თავდაპირველი სიფრთხილე გაუნელა; მიუხედავად იმისა, რომ მეფისნაცვლის საბჭოს გავრცელებულ პროგრამაში მომავალი ერობის წარმოდგენილი მოდელი თითქმის 1864 წლის დებულების გამეორება იყო, არაფერი იყო ნათქვამი ერობის დონეებზე – სამაზრო და საგუბერნიო ერობების გარდა და მხოლოდ თეორიულად იყო მოხაზული „წვრილი საერობო ერთეულის“ ამოქმედების შესაძლებლობა. ერობის მხარდამჭერებმა და პროპაგანდისტებმა მაშინვე დაიწყეს პროგრამა-მაქსიმუმზე ფიქრი. კერძოდ: იწუნებდნენ „ცენზიან“ მოდელს და საყოველთაო ხმის უფლების საჭიროებაზე საუბრობდნენ და მეტიც, ფიქრობდნენ მეოთხე საფეხურის – საოლქო ერობის პერსპექტივაზეც, სადაც ტფილისისა და ქუთაისის საგუბერნიო ერობები გაერთიანდებოდნენ. ეს მოდელი კი, ერთი მხრივ, ძალზე მიმზიდველი იყო ქართული ნაციონალისტური ჯგუფებისა და სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიისათვის, რადგან მათი პროგრამის – საქართველოს ავტონომიის ფაქტობრივ განხორციელებას წარმოადგენდა, თუმცა აშკარა იყო, რომ ამავე მიზეზით იდეა ძალზე ფრთხილ და მტრულ დამოკიდებულებას დაიმსახურებდა ცენტრალური ხელისუფლების მხრიდან.
16 ივლისისათვის, პირველი სხდომის პარალელურად, პრესაში დაიბეჭდა მეფისნაცვლის საბჭოს მოხსენება ერობის შემოღების საკითხის შესახებ; მოგვიანებით 3 აგვისტოს გამოქვეყნდა ინსტრუქცია,[5] სადაც განმარტებული იყო სამაზრო და საგუბერნიო[6] განსაკუთრებული სათათბიროებისა და საბჭოების მოწყობის პრინციპი, რომელთაც საპროექტო წინადადებები უნდა შეემუშავებინათ. საბჭოების დასაკომპლექტებლად 15 აგვისტოდან 1-ლ სექტემბრამდე არჩევნები უნდა გაემართათ:
საგუბერნიო საბჭოსათვის წარმომადგენლებს სამაზრო საბჭოების წევრებისაგან აირჩევდნენ.[7] მათ გარდა სათათბიროების მუშაობაში მონაწილეობას ადგილობრივი მოხელეებიც მიიღებენ, სხდომები კი ღია და საჯარო უნდა ყოფილიყო. საბჭოებს მთელი ზაფხული უნდა ემუშავათ, რომ 15 სექტემბრამდე შეემუშავებინათ დებულების პროექტები და საგუბერნიო სათათბიროებში შეჯამების შემდეგ საგუბერნიო წარმომადგენლები და ცალკე, მეფისნაცვლის საბჭოსათვის არჩეული დელეგატები, საბოლოოდ ცენტრში ერთად დაიწყებდნენ მათ შეჯერებას და დებულების საბოლოო ვერსიას შეიმუშავებდნენ.
სამაზრო თათბირებში პირველივე პერიოდში აქტიურობით და ძველი გამოცდილების დამსახურებით ტონის მიმცემი დასავლეთ საქართველოს საერობო ენთუზიასტთა წრეები გახდნენ, განსაკუთრებით კი ქუთაისის მაზრა.
20 აგვისტოს ქუთაისის დეპუტატთა საკრებულოს დარბაზში მოეწყო ქუთაისის მაზრის წარმომადგენელთა თათბირი, მაზრის თავად-აზნაურთა წინამძღოლის რ. ო. ნიჟარაძის თავმჯდომარეობით. კრებას ესწრებოდა მემამულეთა 6 წარმომადგენელი, 4 – ქალაქის საბჭოდან და სოფლის საზოგადოებათა 7 წარმომადგენელი. კენჭისყრის შედეგად აირჩიეს წვრილ მემამულეთა წარმომადგენლები: კ. დ. მესხი, გ. ლ. ქორქაშვილი, ივანე გომართელი, ს. გ. ყიფიანი, ბ. გ. ყიფიანი, ბართლომე პ. მოსეშვილი, ი. გ. ქუთათელაძე, ისიდორე კვიცარიძე და ს. გოგოლაშვილი.
კრებამ მუშაობა 3 სექტემბერს დაიწყო. დისკუსია ცხელი და აქტიური იყო – გრიგოლ გველესიანმა 1864 წლის დებულება განიხილა და შესწორებული პროგრამის შემუშავების აუცილებლობაზე ილაპარაკა, კერძოდ – საყოველთაო წარმომადგენლობითობაზე, ბიუროკრატიის ზედამხედველობისაგან ერობის გათავისუფლებისა და კომპეტენციების გაფართოების საჭიროებაზე. წარმომადგენელთა ნაწილის მოსაზრებები გაახმოვანა ი. დ. ბახტაძემ, რომელმაც ერობის საკითხის გააქტიურება ხელისუფლების მიერ რევოლუციური მოძრაობის დასაშოშმინებელ მანიპულაციად შეაფასა. მას შეეკამათნენ ს. ვ. მიქელაძე, მ. ა. ქიქოძე და დ. ა. მიქელაძე, რომელთა აზრითაც, ერობის მიღების შანსის ხელიდან გაშვება უგუნურება იქნებოდა, რადგან არავის არ წარმოედგინა ერობა თვითმიზნად, არამედ იგი ერთი ნაბიჯი იყო პროგრესის გზაზე, საყოველთაო წარმომადგენლობითობის მისაღწევად და ფუნდამენტური პოლიტიკური უფლებების დასამკვიდრებლად. კომპრომისულ ხაზს მხარი დაუჭირეს ივანე გომართელმა და გიორგი ზდანოვიჩმა. საბოლოოდ კრება შეთანხმდა, რომ ერობის იდეის წინააღმდეგი არ იყვნენ და დებულების პროექტის მუხლობრივ დამუშავებაზე გადაერთნენ.[8]
ქუთაისის საბჭომ პირველ ეტაპზევე შეიმუშავა დებულების პროექტი რომლის შესადგენად „ციმბირის ერობის“ პროექტით ისარგებლა და ადგილობრივი მოთხოვნილებების მიხედვით გადააკეთა.
6 სექტემბერს, საბოლოო კრებაზე, განხეთქილება მოხდა; სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრი და თანამგრძნობი წარმომადგენლები – ივანე გომართელი, ჟ. პ. კიწმარიშვილი, ტ. გ. ცქიფურიშვილი, ისიდორე კვიცარიძე, პატარიძე, ბახტაძე, შუბითიძე, ფახაკაძე და გვიჩია დაჟინებით მოითხოვდნენ, დებულების პროექტი დაყრდნობოდა ძირეული სახელმწიფო-პოლიტიკური ცვლილებების მოთხოვნის დეკლარაციას, რადგან არსებულ პირობებში ერობის რეალური განხორციელება შეუძლებლად მიაჩნდათ. მოწინააღმდგეები, რომლებსაც გიორგი ზდანოვიჩი მეთაურობდა, შეახსენებდნენ მათ, რომ კრების ამოცანა კონკრეტულად ერობის დებულების არსებითი შემუშავება იყო; სხვანაირად მას მეფისნაცვლის საბჭო არ მიიღებდა. დიდი კამათის და ობსტრუქციის შემდეგ, მოწინააღმდეგეთა ბანაკმა სხდომა დემონსტრაციულად დატოვა და სათანადო რეზოლუცია გადასცა თავმჯდომარეს. დარჩენილებმა კრებაზე საერობო დებულების ახალი პროექტი დაამუშავეს, თუმცა საჭიროდ ჩათვალეს, ნაწილობრივ გაეზიარებინათ ოპოზიციური ჯგუფის მოსაზრებები და დებულებას დაურთეს რეზოლუცია, სადაც ისინი აღნიშნავდნენ, რომ ერობა – როგორც თავისუფალი დაწესებულება, მხოლოდ თავისუფალ და დეცენტრალიზებულ ქვეყანაში გაამართლებდა სავსებით თავის დანიშნულებას. ამ გზაზე კი მოქალაქეებისათვის პირველი ნაბიჯი საბაზისო პოლიტიკური უფლებების მინიჭება იქნებოდა. დასასრულ, კრებამ აირჩია წარმომადგენლები საგუბერნიო სათათბიროსა და მეფისნაცვლის საბჭოსათვის: ვლადიმერ მიქელაძე, გ. ი. გველესიანი, კ. დ. მესხი, რ. ი. ლომინაძე და მ. ა. ქიქოძე.[9]
27 აგვისტოს გაიმართა თათბირი ყვირილის (შორაპნის) მაზრაში, რომელსაც რეკორდულად დიდი აუდიტორია – 1500 ადამიანი დაესწრო. კრებაზე რევოლუციური სულისკვეთება ჭარბობდა. დამსწრეთა და პოტენციურ წარმომადგენელთა დიდი ნაწილი – გლეხობიდან და აზნაურების ფენიდან, წარმომადგენლების არჩევის წინააღმდეგ გამოდიოდა, რადგან ერობის შეთავაზებული მოდელი კატეგორიულად მიუღებელი იყო მათთვის. აზნაურთა და გლეხთა უმცირესობა ასევე სკეპტიკურად უყურებდა ერობის პერსპექტივას, თუმცა წარმომადგენლების არჩევაზე თანახმა იყო და პროცესში მონაწილეობას უჭერდა მხარს. ამავე პოზიციას იზიარებდა „ინტელიგენტების“ ფენაც. კრება ჩიხში შევიდა – უმრავლესობის წარმომადგენელი კარლო ჩხეიძე ითხოვდა, რომ კრებას წარმომადგენელი აერჩია და ჩამოყალიბებულ პრობლემათა სია პირდაპირ იმპერატორისათვის გადაეცა. სვიმონ წერეთელი კრებას მოაგონებდა, რომ აქ საერობო თათბირის წარმომადგენლების ასარჩევად იყვნენ შეკრებილი და არა მეფესთან დეპუტაციის გასაგზავნად. კარპე მოდებაძე 1864 წლის დებულების კრიტიკით გამოვიდა და კრებას მოუწოდა, არ დათანხმებოდა თვითმმართველობის იმ მოდელს, რომლის კონტროლი მაინც ბიუროკრატიის ხელში რჩებოდა. მას დაეთანხმა კიტა აბაშიძეც, რომელმაც საზოგადოებას მოაგონა, რომ 30 წელი ერობის მოლოდინში გავიდა და სჯობდა არა შეზღუდული, არამედ რეალური თვითმმართველობა მოეთხოვათ და ამითაც არ დაკმაყოფილებულიყვნენ; მან კრებას ქუთაისში შემუშავებული პროექტის გაზიარება შესთავაზა, რომელიც სანიმუშოდ ჩანდა იმ დროისათვის არსებულ მოდელებში. კრების უმრავლესობამ გაიზიარა ეს მოსაზრებები და უნდობლობა გამოუცხადა თავმჯდომარეს – თავად-აზნაურთა წარმომადგენელს – მარშალ ნესტორ ხიდირბეგაშვილს. ადმინისტრაციის წარმომადგენლებმა მოაგონეს დამსწრეებს, რომ, თუ ისინი მარშალს გადააყენებდნენ, გუბერნატორი არ დაამტკიცებდა არჩეულ წარმომადგენლებს (12 – წვრილი მემამულეებისაგან და 4 – მსხვილი მემამულეებიდან, წოდების განურჩევლად) და თუ უმრავლესობა დატოვებდა თათბირს, დარჩენილი უმცირესობა აირჩევდა ამ წარმომადგენლებს. გაფრთხილების მიუხედავად უკმაყოფილო უმრავლესობამ კრება დემონსტრაციულად მიატოვა.[10] კრებამ მოგვიანებით – 7 სექტემბრისათვის კონსენსუსის მიღწევა შეძლო და საგუბერნიო თათბირისათვის წარმომადგენლებად აირჩია: ფილიპე კირკიტაძე, კარლო ჩხეიძე, ბესარიონ კაპანაძე, სერგო დალაქიშვილი, სერგო რობაქიძე, ნიკო შეყრილაძე, ნიკიფორე მაჩიტაძე, რომანოზ რობაქიძე, ვანო საყვარელიძე, კიტა აბაშიძე, სვიმონ გიორგის ძე წერეთელი და იოსებ გუნცაძე.[11]
1-ლ სექტემბერს, რაჭის მაზრაში ჩატარდა წარმომადგენელთა კრება სამაზრო სათათბიროს ასარჩევად. სოფლის საზოგადოებებისა და მემამულეთა წარმომადგენლებმა აირჩიეს: დანიელ რაზმაძე, ბესარიონ მუსელიანი, ნესტორ კერესელიძე, სერგი ჯოხაძე, ივანე ჯაფარიძე, კოწია წულუკიძე, ბესარიონ ბაქრაძე, ბიჭიაშვილი, ხუგაშვილი და გავაშელი. 8 სექტემბერს გამართულ სამაზრო სათათბიროს კრებაზე წარმომადგენლებმა მიიღეს საერთო დემოკრატიული სულისკვეთების პროექტი და საგუბერნიო კრებისათვის აირჩიეს: ნესტორ კერესელიძე, დათა ბაქრაძე, სერგი ჯოხაძე, ივანე ჯაფარიძე და კოწია წულუკიძე, ხოლო მეფისნაცვლის საბჭოში დელეგატად – დანიელ რაზმაძე.[12]
ოზურგეთში, გურიაში – გლეხთა მასობრივი რევოლუციური მოძრაობის კერაში უფრო ცხადად იგრძნობოდა საერობო პროექტების განხილვის აცდენა მოქალაქეების რეალური მისწრაფებების და მოთხოვნილებების ხასიათისაგან. 28 აგვისტოს ქალაქის ბაღში, როტონდაში, შეიკრიბა ოზურგეთის საზოგადოება სამაზრო თათბირისათვის წარმომადგენელთა ასარჩევად. თავად-აზნაურთა წინამძღოლმა ნიკო თავდგირიძემ ხალხს მოუწოდა, აქტიურად ჩაბმულიყვნენ ერობის პროექტის შემუშავებაში. მომდევნო ორატორმა კი განაცხადა, რომ „კუდშეკვეცილი“ ერობის მოდელი ვერ გამოხატავდა თანამედროვე საჭიროებებს და ხალხი, საზოგადოება მხოლოდ თავისუფალი და სრული უფლებით აღჭურვილ თვითმმართველობას დაუჭერდა ხმას. კენჭისყრის შედეგად დამსწრეების უმრავლესობა ამ მოსაზრებას მიემხრო და შესაბამისი რეზოლუციით დაავალდებულა არჩეული ქალაქის 10 წარმომადგენელი (მათ შორის 2 ქალი) და 4 კანდიდატი, საერობო თათბირზე გაეტარებინათ მუშაობისას შემდეგი პროგრამა:
„...ჩვენს გაგზავნილ წარმომადგენლებს ვავალებთ, მოითხოვონ, რომ დაუყოვნებლივ შემოღებულ იქნას ერობა, რომელიც იქნება დამყარებული საყოველთაო, პირდაპირ, თანასწორ და ფარულ კენჭის ყრაზე, განურჩევლად ეროვნებისა, სქესისა, სარწმუნოებისა, სიმდიდრე-სიღარიბისა. არ უნდა ჰქოდეს არავითარ ცენზს მნიშვნელობა და უპირატესობა. არჩევნებში მონაწილეობის მიღება შეუძლია ყველას, ვისაც კი ოცი წელი შესრულებული ექნება. ერობა უნდა იქნას სრულად დამოუკიდებელი ადმინისტრაცია-პოლიციისაგან, უნდა იქნას დამყარებული ნამდვილ დემოკრატიულ საფუძველზე და სრულიად თავისუფლათ ფართო უფლებებით, უნდა განაგებდეს ყოველსვე საქმეს და პასუხის მგებელი უნდა იყოს მხოლოდ თავის ამომრჩევლების წინაშე. თუ ამნაირ ერობის მოცემაზე უარს გვეტყვიან, იმ შემთხვევაში წარმომადგენლები პირდაპირ უარს ამბობენ სხვა ტიპის ერობის მიღებაზენ.[13]
28 აგვისტოს ოზურგეთში სოფლის წარმომადგენლები და მემამულეები, დიდძალ დამსწრეებთან ერთად შეიკრიბნენ არჩევნებისათვის. „მსხვილი მემამულეების“ წარმომადგენლებად აირჩიეს: ჯაბა ერისთავი, გრიგოლ გუგუნავა, ნიკო გეგელაიშვილი, მიშა თუმანიშვილი, ალექსანდრე შარაშიძე და ერმილე ნაკაშიძე. წვრილი მემამულეებიდან: არსენ მამულაიშვილი, დიმიტრი გოგიტიძე, ლადიკო ცეცხლაძე, ისააკ საბაშვილი, ალექსანდრე ხუნგია, ირაკლი კალანდაძე, ნიკო თავამაიშვილი, არსენ წითლიძე, გიორგი ქიქოძე, ლევანტი გოგიბერიძე, მოსე გოგიტიძე და ილია მგალობლიშვილი.
ქალაქ ოზურგეთის წარმომადგენელად: სიმონ გრიაზნოვი და გიორგი ჭოღოშვილი.
სოფლის საზოგადოებებიდან: გიორგი ცინცაძე (ერკეთ-სურები), ილარიონ კალანდაძე (ბასილეთი-ჯვარცხმა), დათიკოვაჩეიშვილი (აკეთი), თომა ლომინაძე (აცანა), თედორე კიკვაძე (შემოქმედ-ლიხაური), ირაკლი დოლიძე (ფარცხმა-ამაღლება), აბიბო კორიფაძე (ნანეიშვილი-ზემოხეთი), სევასტი მურვანიძე (ხვარბეთი-გურიანთა), გაბრიელ მეგრელიძე (ასკანა), პროკოფი ფირცხალაიშვილი (ლანჩხუთ-ნიგოითი), გიორგი მურვანიძე (მიქელგაბრიელი-ჩოჩხათი), ნოე გოგელია (ჯუმათი-ძიმითი) და მახარობელ კვაჭაძე (ჯურუყვეთი-ჩიბათი).
სამაზრო სათათბიროს პირველი კრება 31 აგვისტოს დაიწყო, მაგრამ კრება ჩაიშალა ტფილისიდან მიღებული ტრაგიკული ამბის – ქალაქის საბჭოში მოქალაქეთა დარბევისა და დახვრტის ცნობის მიღების გამო. სათათბიროს მომდევნო დღეებში მუშაობა აღარ გაუგრძელებია გურიაში განვითარებული რევოლუციური მოვლენების გამო.
28 აგვისტოს, ზუგდიდში, მიურატის სასახლეში დაიწყო ზუგდიდის მაზრის საერობო სათათბიროს საარჩევნო ყრილობა, რომელზეც 36 წარმომადგენელი უნდა აერჩიათ. შეკრებილთა უმრავლესობას რევოლუციური მღელვარების ფონზე მაინც სკეპტიკური დამოკიდებულება ჰქონდა ერობის პერსპექტივის მიმართ; სოფლების ნაწილმა წარმომადგენლებიც კი არ გამოაგზავნა. თავდაპირველად ორატორთა ნაწილმა უმრავლესობა აიყოლია მოწოდებით, რომ ერობის კამპანია ამჟამად დაგვიანებული და სათუო იყო, რადგან სანამ რუსეთში ერობა მოქმედებდა და კავკასია ითხოვდა, მას ეს უფლება არ მიანიჭეს, ახლანდელ მდგომარეობას კი ერობის ძველი მოდელი აღარ აკმაყოფილებსო. შედეგად, კრების დიდმა ნაწილმა განზე გადგომა და სხვა საჭირბოროტო საკითხებზე მსჯელობა არჩია, თუმცა კამათის შემდეგ მათი წარმომადგენლის ტ. გ. ჯგუშიას პირით განაცხადეს, რომ ერობა მაინც სასურველი დაწესებულება იქნებოდა და მისი დებულების შემუშავებაში ჩაერთვებოდნენ, რადგან ხალხის წარმომადგენლობა ავალდებულებდა, მათი ინტერესი გამოეხატათ და დაეცვათ. ზუგდიდის სამაზრო თათბირი 30 აგვისტოს დაიწყო; კრებამ უარი თქვა, დაყრდნობოდა 1864 წლის მოდელს და ახალი პროექტის შესამუშავებლად ათკაციანი კომისია ჩამოაყალიბა, რომელშიც შევიდნენ: იონა მეუნარგია (თავმჯდომარე), ტ. ჯგუშია, ვასილ ალშიბაია, მელიტონ გობეჩია, ნიკო ბუკია, ერასტო ქუთელია, ანტონ თავბერიძე, ლევან აფაქიძე, ლევან ჩიჩუა და ი. ა. პოდობედოვი (გადასახადთა ინსპექტორი). კომისიამ სახელმძღვანელოდ „ქუთაის-ციმბირის“ პროექტი აიღო, გადაამუშავა და 1-ლ სექტემბერს სათათბიროს წარუდგინა. საბოლო განხილვისას მელიტონ გობეჩიამ ითხოვა, პროექტში დაეზუსტებინათ, რომ სასურველი იქნებოდა, მეოთხე საფეხურის ერობას ტფილისის, ქუთაისის გუბერნიები და ზაქათალის, სოხუმისა და ბათუმის ოლქები მოეცვა და კავკასიის ერები ეროვნული პრინციპით თვითმმართველ ერთეულებად დაეყო. დიდი კამათისა და თავად-აზნაურთა ნაწილის მხრიდან წინააღმდეგობის მიუხედავად, პროექტში ხმოსნობის ქონებრივი ცენზი საერთოდ გაუქმებულად გამოცხადდა. ქუთაისის საგუბერნიო კრებაზე გასაგზავნად აირჩიეს: იონა მეუნარგია (ასევე მეფისნაცვლის საბჭოზე დელეგატად), არეტა დგებუაძე, პეტრე ანჩაბაძე, ტ. ჯგუშია, ვასილ ალშიბაია, მელიტონ გობეჩია და ნიკოლოზ ბუკია.[14]
მაღალი ინტერესის, დისკუსიების სიმძაფრის, ყურადღების მობილიზებისა და კარგი ორგანიზების დამსახურებით (მიუხედავად მხარეში რევოლუციური გამოსვლების ცხელი ფაზის დადგომისა) ქუთაისის გუბერნიამ მოახერხა თათბირის მეორე ეტაპზე გადასვლაც:
20 სექტემბერს ქუთაისში ჩატარდა საგუბერნიო თათბირი, რომელსაც გიორგი ზდანოვიჩი თავმჯდომარეობდა. თათბირზე შეაჯერეს მაზრებიდან წარმოდგენილი პროექტები; წვრილი საერობო ერთეულის საკითხში შეთანხმდნენ, რომ იგი სოფლის საზოგადოებით განსაზღვრულიყო, ხოლო მეოთხე საფეხურის ერობისათვის კი გადაწყდა, რომ საგუბერნიო ერობებს უნდა შეეკრათ კავშირი ერთ საოლქო ერობად, სამაზრო (სათემო) ერობები კი ერთ – კავკასიის საგუბერნიო დაწესებულების ქვეშ გაერთიანებულიყვნენ.[15]
საერობო თათბირების ორგანიზება დათქმულ ვადებში დაიწყო ტფილისის გუბერნიის უმეტეს ნაწილში. საკითხის მიმართ ყურადღება აქაც მაღალი იყო.
ტფილისის სამაზრო საბჭოს თათბირი სექტემბრის დასაწყისში, 1-ლ, 2 და 8 სექტემბერს ამოქმედდა.[16] ტფილისის თათბირიც ძირითადად გაჟღენთილი იყო საყოველთაო წარმომადგენლობითობის მოთხოვნის სულით და კამათი ამ საკითხის ირგვლივ ტრიალებდა. იდეის წინააღმდეგი იყო ფერაძე, ხოლო მას ანდრია ჭიაბრიშვილი და გრიგოლ რცხილაძე იცავდნენ და მის უპირატესობას ასაბუთებდნენ. მათ მხარდამჭერად გამოვიდა ქანანოვიც, რომელმაც ციფრებით დაასაბუთა, რომ 1864 წლის დებულების უცვლელად გაზიარების შემთხვევაში, ქონებრივი ცენზის გამო, მაზრის ამომრჩეველთა აბსოლუტური უმრავლესობა ხმის გარეშე დარჩებოდა. კრებაზე ასევე დადგა ენის საკითხიც – ჭიაბრიშვილმა და ვალიშვილმა დისკუსიის რუსულთან ერთად ქართულ ენაზე წარმართვაც მოითხოვეს. თათბირზე დისონანსი შეიტანეს ჯაბადარმა და სახელმწიფო მამულების წარმომადგენელმა კუპჩენკომ, რომელთაც კრებას შეახსენეს, რომ მათ 1864 წლის დებულების გარშემო უნდა ეტრიალათ და არა ახალი ჩამოეყალიბებინათ. კრება დებულების მუხლობრივ განხილვაზე გადაერთო,[17] თუმცა საჭიროდ ჩათვალა მაინც შეეტანა მასში შესწორებები – საარჩევნო ხმის უფლებისა და წვრილი ერთეულის საკითხებში.[18] მომდევნო სხდომებზე დისკუსია უფრო გაფართოვდა და განხილვის საგანი ერობის საფეხურები გახდა; კერძოდ, ზედა – მეოთხე საფეხური, საოლქო ერობა. ქანანოვმა წარმოადგინა მოსაზრება, რომ უმჯობესი იქნებოდა, კავკასიაში საგუბერნიოებისა და კიდევ კავკასიის საოლქო ერობის მოწყობისა, ქუთაისის და ტფილისის გუბერნიებს, ბათუმისა და ზაქათალის ოლქებს, გაერთიანებული საერობო ერთეული შეედგინათ; ანუ, რეალურად ეროვნული ტერიტორიის პრინციპით გამიჯნულიყო ამიერკავკასიის სამი მთავარი ერი – ქართველები, სომხები და აზერბაიჯანელები. ამ მოსაზრების (სოხუმის ოლქის მიმატებით) პოპულარიზაციას პარალელურად უკვე ინტენსიურად ეწეოდა ნაციონალისტური მიმართულების პრესაც.[19] კრებაზე ასევე გაგრძელდა კამათი წვრილი საერობო ერთეულის საზღვრების შესახებ და გამოითქვა მოსაზრებები, რომ ერობის კულტურული კომპეტენციაც უფრო გამოკვეთილიყო და გაფართოებულიყო.[20] 19 სექტემბრისათვის, ბოლო სხდომაზე კრებამ მიიღო დემოკრატიული სულისკვეთებით გაჟღენთილი დებულების პროექტი (რომელიც მცირედ სახეცვლილი „ქუთაისურ-ციმბირული“ პროექტი იყო) და საგუბერნიო სათათბიროში წარმომადგენლებად – ს. ს. ფერაძე, ს. ნ. ვალიშვილი, ნ. ო. ბერიშვილი, დ. ნახუცრიშვილი, გიორგი თუმანოვი, დ. პ. ეპიტაშვილი და ნ. ნ. ოსტროგორსკი დაასახელა,[21] ხოლო ა. ა. ქალანთარი და ბ. ალტუნინი კანდიდატებად. მეფისნაცვლის საბჭოსი კი ი. ს. ჯაბადარი და დ. ნახუცრიშვილი.[22]
27 აგვისტოს დაიწყო სამაზრო საბჭოს კრება თელავში, რომელსაც წარმომადგენლებთან და ადგილობრივ მოხელეებთან – 50 ადამიანის გარდა ბევრი მოქალაქე დაესწრო. კრებას თავმჯდომარეობდა მაზრის თავადაზნაურთა წინამძღოლი ჩოლოყაშვილი, რომელმაც მისასალმებელ სიტყვაში განაცხადა, თავს ბედნიერად ვთვლი, რადგან ამდენი ხნის შემდეგ ერობის შემოღება გადაწყდა, რისთვისაც ხალხი უკვე კარგა ხანია მზად იყოო. კრება საქმიანად და დაძაბულად მიმდინარეობდა, სიტყვის თავისუფლების გარანტიის მოთხოვნების გარდა, წარმომადგენლებმა დისკუსია გამართეს კვოტების განაწილების სამართლიანობაზე ქალაქისა და სოფლის წარმომადგენელთა შორის (ქალაქ თელავს – 2, მემამულეებს – 16, სოფლის საზოგადოებებს – 32[23]). კრების წარმომადგენლებმა კრიტიკოსებს დაუსაბუთეს, რომ ამგვარი ბალანსი იმისათვის იყო, რომ სოფლის ინტერესები არ დაჩაგრულიყო. კრება ქართულ-რუსულად მიმდინარეობდა, თუმცა რეალურად ქართულის არმცოდნე მხოლოდ მიწათმოქმედების სამინისტროს წარმომადგენელი იყო, რომელსაც ცალკე უთარგმნიდნენ გამოსვლების შინაარსს და ეს შეფერხება დამსწრეთა გაღიზიანებას იწვევდა. მსჯელობისათვის კრებამ ციმბირის ერობის პროექტი აირჩია და მის გადამუშავებას შეუდგა. თათბირის მუშაობა რამდენიმე დღის განმავლობაში გაგრძელდა. საბოლოოდ, გადაწყდა, რომ, რადგან მუხლობრივ დამუშავებას და განხილვას დიდი დრო დასჭირდებოდა, აერჩიათ მცირე წარმომადგენელთა ჯგუფი, რომელიც პროექტს შეიმუშავებდა და საერთო კრებას წარუდგენდა დამტკიცებისათვის. ჯგუფში აირჩიეს: ექვთიმე მიქელაძე, დიმიტრი ცისკარიშვილი, ჭავჭავაძე, ი. ზარაფიშვილი, მიხეილ ვერმიშევი, კოტე ყაზახიშვილი და ენოქ დანდუროვი.[24] ჯგუფმა მცირე ხანში დაამუშავა დებულების მეტად პროგრესული პროექტი, რომელიც კრებამ მოიწონა 38 ხმით ერთის წინააღმდეგ – მეტიც მას თან დაურთო მიმართვა, რომ ერობის განხორციელების გარანტი დამფუძნებელი კრების მოწვევა, ხოლო მანამდე კი საბაზისო პოლიტიკური უფლებების უზრუნველყოფა უნდა გამხდარიყო. კრებამ საგუბერნიო თათბირისათვის წარმომადგენლებად იგივე შემადგენლობა აირჩია.[25]
29 აგვისტოს სიღნაღის მაზრაში აირჩიეს წამომადგენელთა შემადგენლობა: 16 – სოფლის საზოგადოებებიდან, 4 – მემამულეებიდან, 2 – ქალაქ სიღნაღიდან. თათბირის თავდაპირველი სხდომები უინტერესო გამოდგა, წარმომადგენელთა ნაკლები გაცნობიერებულობის გამო საერობო საკითხებში. კრების მუშაობა გამოაცოცხლა მუშაობაში ქალაქ სიღნაღის წარმომადგენლის – ლადო დარჩიაშვილის დაგვიანებულმა ჩაბმამ. მან კრებას საერობო დებულების ქუთაისური პროექტი გააცნო და ურჩია, ან უცვლელად მიეღოთ, ან მცირედ გადაემუშავებინათ. კრებამ პროექტის გადასამუშავებლად კომისია გამოყო: ლადო დარჩიაშვილის, დ. ქიტიაშვილის, დიმიტრი გონაშვილის, პ. გელაშვილისა და თომა კევლიშვილის შემადგენლობით.[26] 7 სექტემბრის სხდომაზე, კრებამ ძირითადად მოიწონა წარმოდგენილი პროექტი, თუმცა დიდი დისკუსია მოჰყვა პროექტში გამოთქმულ საპროგრამო წინადადებას, რომ ერობის ეს პროექტი იმუშავებდა „ვიდრე კავკასია მოიპოებდეს სრულს ავტონომიას“. ლადო დარჩიაშვილსა და სხვა სოციალ-დემოკრატებს შორის დიდი კამათისა და ორჯერ კენჭისყრის შედეგად აღნიშნული წინადადება პროექტში დატოვეს. საგუბერნიო კრებაზე წარმომადგენლებად აირჩიეს: ლადო დარჩიაშვილი, სიმონ (?) ახმეტელაშვილი, კოტე ანდრონიკაშვილი და დიმიტრი გონაშვილი.[27]
თიანეთის მაზრაში საერობო თათბირი დაიწყო 1-ლ სექტემბერს. კრებას ესწრებოდა სოფლის საზოგადოებათა – 16 და მემამულეთა – 8 წარმომადგენელი. კრების თავმჯდომარის, მაზრის თავადაზნაურთა წინამძღოლის ნ. ზ. ჩოლოყაშვილის მისასალმებელი, განმარტებითი სიტყვის შემდეგ კრებას დ. ქადაგიძემ მიმართა:
„... მე ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ თვითეული ჩვენგანი განცვიფრებით აძლევს თავის თავს კითხვებს – რისთვის შევიკრიბენით, რა უნდა გავაკეთოთ და სხვა. მე ასე ვგრძნობ – ამ წუთში ჩვენ, წარმომადგენლებს და არჩეულებს, დიდი, დიდი მოვალეობა გვაწევს. ამ შემთხვევამ მომავალ ისტორიაში უნდა უმთავრესი ადგილი დაიჭიროს. ეხლა უნდა გადავათვალიეროთ დებულებანი 1864 წლ., შევუთანხმოთ ეხლანდელ დროს და შემდეგ ჩვენი ცხოვრება უკეთეს კალაპოტში ჩავაყენოთ. მართვა-გამგეობა ჩვენს ხელში ვარდება, ასე რომ, ჩვენ თვითონ უნდა გადავწყვიტოთ მომავალი – ავიც და კარგიც. მაშასადამე, ნუ დავზოგავთ შრომას და კეთილად დავაგვირგვინოთ ეს საქმე.“[28]
კრება ქართულ ენაზე მიმდინარეობდა. ქადაგიძისვე აქტიურობით მან მეტად გაბედული და პროგრესული პროექტი წარმოადგინა, რომელიც გარდა საყოველთაო მოთხოვნების პაკეტისა (წვრილი საერობო ერთეული, საყოველთაო წარმომადგენლობა, ცენტრალური ბიუროკრატიისაგან გამიჯვნა, საკანონმდებლო და ფინანსური გარანტიები), ქალთა თანასწორი ხმის უფლებას, პროგრესული გადასახადების შემოღებას, პოლიციის დაბალი რგოლის ერობისათვის დაქვემდებარებას და პრესისა და სიტყვის თავისუფლებას მოითხოვდა. წარმომადგენლებმა საჭიროდ ცნეს, გასცნობოდნენ სხვა მაზრების პროექტებს, მეტადრე თელავის მაზრისას, რომელთანაც სასიცოცხლოდ იყვნენ დაკავშირებული, თუმცა თელავის პროექტის გაცნობაზე თავმჯდომარემ უარი თქვა. საგუბერნიო კრებაზე წარმომადგენლად აირჩიეს: დ. ქადაგიძე, მ. ჩოლოყაშვილი, ვანო წიკლაური და იოსებ ბოძაშვილი; მეფისნაცვლის საბჭოში დელეგატად – ალექსანდრე ზაალის ძე ჩოლოყაშვილი.
ბორჩალოს მაზრაში თათბირი 9 სექტემბრისათვის დაიწყო.[29]
გორის მაზრაში თათბირის პირველივე სხდომა ჩაიშალა, რადგან წარმომადგენლები არ გამოცხადდნენ[30] მაზრაში არსებული მძიმე მდგომარეობის გამო – რაც გლეხთა მოძრაობის ჩასახშობად სადამსჯელო რაზმების გაგზავნას და მსხვილ, რეაქციონერ მემამულეთა და გლეხთა დაპირისპირებას მოჰყვა.
საერთო სულისკვეთებისაგან გამორჩეული აღმოჩნდა ახალქალაქის სამაზრო თათბირი, რომელსაც 20 წარმომადგენელი ესწრებოდა. მათ 1864 წლის მოდელი მოიწონეს, მცირე ცვლილებებით და საჭიროდ ცნეს, როგორც ქონებრივი, ასევე განათლების ცენზის არსებობა. მათ მეფისნაცვლის საბჭოში წარმომადგენლებად აირჩიეს[31] გადასახადთა ინსპექტორი კვალიაშვილი, ხოლო საგუბერნიო საბჭოსათვის კი – ლომან-ბეგ ფალავანდიშვილი, მეცატულოვი, ტერ-გრიგორიანი და ქაჩაზნუნი.
ბათუმში, 31 აგვისტოს[32] საერობო დებულების განსახილველი საოლქო საბჭო დაკომპლექტდა შემდეგი შემადგენლობით: ქალაქის მოურავი თავადი ი. ზ. ანდრონიკაშვილი, გამგეობის წევრები – გიორგი ჟურული, გრიგოლ ვოლსკი, ზია-ბეი აბაშიძე, ისააკ ეფენდი ხალვაში და ა. არუტოვსკი.[33] თათბირის მეორე ეტაპი გაგრძელდა 11 ოქტომბერს, სადაც შემუშავებული პროექტი დიდად არ გამოირჩეოდა სხვა მხარეების წინადადებებისაგან და, ანალოგიურად, მხარს უჭერდა ამიერკავკასიის ერთ საერობო ერთეულად გამოყოფას.[34]
სოხუმის ოლქში საერობო თათბირი პირველ სექტემბერს დაიწყო, არზაყან ემუხვარის თავმჯდომარეობით. პირველ სხდომაზე წარმომადგენლებმა ხმათა აბსოლუტური უმრავლესობით უარყვეს 1864 წლის დებულება და „ციმბირის პროექტს“ დაუჭირეს მხარი.[35] მომდევნო სხდომა სოხუმში რევოლუციური მღელვარების გამო აღარ გაგრძელდა.
სამაზრო კრებები ჩაიშალა სენაკის, ლეჩხუმის, ახალციხის, დუშეთის მაზრებსა და ზაქათალის (?) ოლქში, სადაც ნაწილში რევოლუციურმა მღელვარებამ პიკს მიაღწია და სრულიად სხვა რეალობა შექმნა, ხოლო დანარჩენი მხარეები კი საერთო რევოლუციური მოძრაობის ჯაჭვურ რეაქციაში ჩაებნენ, რის შედეგადაც საერობო თათბირების აქტუალობა საზოგადოებაში სრულიად გაქრა და იგი თვისებრივად სხვა მოცემულობამ – რევოლუციურმა თვითმმართველობებმა ჩაანაცვლა, რომელმაც სამაზრო თათბირების შემუშავებული ზომიერი პროექტები პრესის ფურცლებზე გამოთქმულ ფორმალურ აზრებად აქცია და პრაქტიკაში იდეალური თვითმმართველობის განხორციელება სცადა.
[1] „საცდელად“... , პეკ. ივერია, № 17.05.1905, გვ. 3. ერობა კავკასიაში, ვ. გ. დ., ივერია № 79, 09.05.1905. გვ. 4.
[2] ერობა ჩვენში, გ. ცნობის ფურცელი № 2856, 08.07.1905, გვ. 1-2.
[3]იქვე.
[4] კავკასიის ნამესტნიკის საბჭოს სხდომა კავკასიაში ერობის შემოღების საკითხის გამოსარკვევად, ივერია № 121, 19.07.1905, გვ. 3-4.
[5] წესდება ამიერკავკასიაში საერობო დაწესებულებათა შემოღების შესახებ საკითხის განსახილველად ადგილობრივ მკვიდრთა წარმომადგენლების კრებისა და რჩევების მოსაწვევად, ივერია № 136, 05.09.1905, გვ. 2-3.
ერობის პროექტის შესამუშავებლად წარმომადგენლების არჩევა, ცნობის ფურცელი
№ 2880, 05.09.1905, გვ. 3.
[6] სამაზრო და საგუბერნიო სათათბიროები ეწყობოდა ყველა გუბერნიაში, გარდა ზაქათალისა და სოხუმის მაზრებისა, სადაც მხოლოდ სამაზრო სათათბიროები იმართებოდა.
[7] ერობა ჩვენში, გ., ცნობის ფურცელი № 2861, 14.07.1905, გვ. 2.
[8] ერობა კავკასიაში; ქუთაისის საერობო სათათბიროს სხდომა, ივერია № 163, 13.09.1905. გვ. 3-4.
[9] ერობა კავკასიაში; ქუთაისის საერობო სათათბიროს სხდომა, ისარა, ივერია № 165, 16.09.1905. გვ. 3.
[10] კორესპონდენცია. დ. ყვირილა. ივერია № 157, 04.09.1905, გვ. 4.
[11] „შორაპნის მაზრის მცხოვრებნი...“, ცნობის ფურცელი № 2905, 10.09.1905, გვ. 3.
[12] ერობის შემოღება. რაჭა, ცნობის ფურცელი № 2912, 10.09.1905. გვ. 2.
[13] ერობის შემოღება. რაჭა, ცნობის ფურცელი № 2912, 10.09.1905. გვ. 2.
[14] ერობის შემოღება. ქ. ზუგდიდი, ცნობის ფურცელი № 2905, 10.09.1905, გვ. 2-3.
[15] ქუთაისის საერობო სათათბირო, ისარა, ივერია № 176, 28.09.1905. გვ. 4.
[16] მაზრის მემამულეთა წარმომადგენლები: ი. ს. ჯაბადარი, ა. ი. ორბელიანი, მ. ზ. ქანანოვი, ს. ს. ფერაძე, ე. ლ. ციციშვილი, ვ. დ. თულაშვილი, ს. მ. გულისაშვილი, დ. პ. ეპიტაშვილი, ა. ა. ქალანთარი, ი. გ. ბარათაშვილი, დ. გ. ნახუცრიშვილი, ხ. ს. ზავრიევი, ნ. ი. საგინაშვილი, მ. პ. ისარლიშვილი, ე. ი. სვიმონიშვილი, კ. მ. ენიკოლოფიანცი და მ. ი. ჯამბაკურ-ორბელიანი. ტფილისის ქალაქის საბჭოს წარმომადგენლები: ქალაქის თავი ვ. ნ. ჩერქეზიშვილი, ანტონ ფურცელაძე, ა. მ. არღუთინსკი-დოლგორუკოვი, გიორგი თუმანოვი, ექიმი მ. ვესელოვზოროვი და ნ. ოსტროგორსკი; მათი კანდიდატები − ვ. ს. მიქელაძე, ა. ს. ბაბოვი და ფლორენსი. სოფლის წარმომადგენელთა სია ცალკე არ გამოცხადებულა.
[17] ერობის შემოღება კავკასიაში; ტფ. საბ. კრება, ივერია № 157, 04.09.1905, გვ. 4.
[18] ერობის შემოღება; ტფილისის სამაზრო საბჭოს კრება, ცნობის ფურცელი № 2901, 04.09.1905, გვ. 3.
[19]73 ერობა და ეროვნული საკითხი კავკასიაში, სპ. ივერია № 159, 07.09.1905. გვ.1.
[20] ერობის შემოღება; ტფილისის მაზრის საერობო საბჭოს კრება, ცნობის ფურცელი № 2902, 06.09.1905, გვ. 3
[21] „19 სექტემბერს, ტფილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა საკრებულოში..“, ივერია № 168, 20.09.1905. გვ. 3.
[22] ტფ. სამაზრო კრება, ცნობის ფირცელი № 2912, 20.09.1905, გვ. 2.
[23] „თელავი. 17 სექტემბერს სამაზრო საერობო საბჭოს...“ ცნობის ფურცელი № 2911, 18.09.1905. გვ. 3.
[24] ერობის შემოღება; თელავი, ცნობის ფურცელი № 2901, 04.09.1905, გვ. 3.
[25] ერობის შემოღება; თელავი, ცნობის ფურცელი № 2902, 06.09.1905, გვ. 3
[26] ერობის შემოღება. სიღნაღი, ცნობის ფურცელი № 2910, 17.09.1905, გვ. 2-3.
[27] ერობა კავკასიაში; სიღნაღი, ივერია № 163, 13.09.1905. გვ.3-4.
[28] ერობის შემოღება. თიანეთი, ცნობის ფურცელი № 2906, 11.09.1905, გვ. 3.
[29] ერობის შემოღება; ბორჩალოს მაზრაში, ცნობის ფურცელი № 2901, 04.09.1905, გვ. 3.
[30] „გორის მაზრის თავად-აზნაურთა წინამძღოლის მოადგილემ...“, ივერია № 171, 23.09.1905. გვ. 3.
[31] ერობის შემოღება; ახალქალაქის მაზრაში..., ცნობის ფურცელი № 2915, 23.09.1905, გვ. 3.
[32] ერობის შემოღება; ბათუმი, ცნობის ფურცელი № 2901, 04.09.1905, გვ. 3.
[33] საერობო დაწესებულებათა...“, ივერია, № 157, 04.09.1905, გვ. 3.
[34] საერობო რეფორმის მომზადება საქართველოში (1905-1917), კოჭლამაზაშვილი რობერტ, მემატიანე, თბილისი, 2005 წ.
[35]ერობის შემოღება, სოხუმი, ცნობის ფურცელი № 2914, 22.09.1905, გვ. 3.
|
|