|
|
„... მაგრამ როდემდის ამოქმედებენ სამხედრო წესებს, როდემდის იქნებიან დამყარებული მხოლოდ რეპრესიებზე? საეჭვო ხომ ეხლა თვით მთავრობისთვისაც აღარ არის, რომ რეპრესიებით მხოლოდ ძირი ეთხრება ხალხის კეთილდღეობას და რომ საბოლოოდ ხალხის დამარცხება ამ საშუალებით შეუძლებელია? – დიახ, ეს საეჭვო არ არის, მაგრამ დესპოტიზმის პრინციპი ყოველთვის ერთი და იგივეა: ჩემს შემდეგ თუნდა ქვა-ქვაზედაც ნუღარ ყოფილაო. მხოლოდ მაშინ, როდესაც ძლეულ იქნება საერთოდ რუსეთის რეაქცია, მხოლოდ მაშინ დამყარდება მტკიცედ ჩვენს ქვეყანაშიაც საერობო თვითმმართველობა, მანამდე კი... ტყუილად გულის დაიმედება ისევე ფუჭად ჩაივლის, როგორც ფუჭად ჩაიარა 1905 წლის სათათბიროებმა.“
საერობო რეფორმის მივიწყება, № 12, 08(21).10.1906
1905 წლის რევოლუციური მოძრაობის მარცხმა და მეფის ხელისუფლების მიერ წამოწყებულმა სადამსჯელო აქციებმა – ე.წ. „შავმა რეაქციამ“, როგორც თანამედროვეები შენიშნავდნენ, ჯოჯოხეთისაკენ გაისტუმრა ყოველგვარი ოცნებები ერობის შესახებ.
კავკასიაში ერობის საკითხის კვლავ გააქტიურება გარკვეულწილად ბიუროკრატიულმა ვითარებამაც გამოიწვია: 1907 წლისათვის უნდა შედგენილიყო საერობო ხარჯთაღრიცხვის მორიგი სამწლედი, ამიტომ, წესით, ამ დრომდე უნდა მოესწროთ ერობის პროექტის დამტკიცებაც.[1]
1907 წლისათვის სახელმწიფო საბჭომ დაიწყო 1905 წელს დამუშავებული მეფისნაცვლის მოხსენება/პროექტის განხილვა, თუმცა ნაწილ-ნაწილ, ეტაპობრივად – ჯერ ტფილისში უნივერსიტეტის დაარსების საკითხის დადებითად გადაჭრას და სახელმწიფო სათათბიროსთვის გადასაცემად მომზადებას შეუდგა. ამ ნაბიჯს პრესა უკმაყოფილებით შეხვდა,[2] რადგან, კრიტიკოსთა აზრით, ისედაც პრობლემური პროექტის დანაწილება და ბიუროკრატიის ხელში ჩავარდნა მის უსასრულოდ გაჭიანურებას გამოიწვევდა. თან უნივერსიტეტის საკითხი ამ დროისათვის შედარებით მეორეხარისხოვანი ჩანდა; ყველაზე მტკივნეული საკითხები – აგრარული პრობლემები, გლეხთა დროებითი ვალდებულება და ერობა იყო, ურომლისოდაც ადგილობრივ საზოგადოებას არანაირი პროგრესის იმედი არ უნდა ჰქონოდა.
1907 წლის დეკემბერში სახელმწიფო საბჭოს საფინანსო კომისიამ დადებითი დასკვნა შეიმუშავა კავკასიაში ერობის შემოღების საკითხზე.[3] 1908 წლისათვის სახელმწიფო საბჭო გეგმავდა პროექტის სათათბიროსათვის წარდგენას.[4] 1907 წელს სახელმწიფო სათათბირომ წარდგენილი საერობო ხარჯთაღრიცხვის მხოლოდ ერთი წელი დაამტკიცა რეზოლუციით, რომ ერობის სასწრაფოდ შემოღება იყო საჭირო, რადგან ერობის გარდა ადგილობრივი მეურნეობის საქმეების ვერავინ მოაწესრიგებდა. ერობის შემოღების დაჩქარების მომხრეები სწორედ მის არარსებობას თვლიდნენ იმის მიზეზად, რომ სოფელი შეუსწავლელი იყო – არ არსებობდა სტატისტიკა, მიწისა და მეურნეობების შესახებ და გლეხობის საჭიროებებზე.[5] ამ პრობლემის შესარბილებლად ადმინისტრაციამ სცადა პოზიტიური ნაბიჯის გადადგმა – 1906 წელს ჩამოყალიბდა „მიწის მომწყობი კომისიები“, სადაც წევრებად გლეხებს ირჩევდნენ და რომლებსაც დავალებული ჰქონდათ ადგილობრივი აგრარული პრობლემების შესწავლა და კანონპროექტების მომზადება.
ამ ვითარების გათვალისწინებით, 1908 წელს განახლდა მცდელობა, გაგრძელებულიყო საერობო თათბირები იმ მაზრებში, სადაც 1905 წლის მოვლენების გამო სათათბიროების შეკრება ჩაიშალა.
1908 წლის სექტემბერში, ტფილისის გუბერნატორის, ლოზინა-ლოზინსკის ინიციატივით და ხელმძღვანელობით გორის მაზრაში ჩატარდა საერობო თათბირი. მიწვეული იყო 30[6] წარმომადგენლები;[7] (მემამულეები – 11, სოფლის საზოგადოებები – 11,[8] სახელმწიფო მოხელეები – 8). თათბირზე გლეხთა წარმომადგენელმა, რუსულ ენაზე შთამბეჭდავი სიტყვით მიმართა გუბერნატორს:
„...თქვენო აღმატებულებავ! იმ თავიდან ამ თავამდე ოთხი ძალა, ოთხი სტიქია იყო ცნობილი ქვეყნიერობაზე: მიწა, წყალი, ცეცხლი და ტყე. ყველანი ამათ უწევდნენ ანგარიშს, მაგრამ ივიწყებდნენ მეხუთეს; ეს მეხუთე გახლავთ გლეხი. გთხოვთ, ერობის საქმის შემოღების დროს არ დაივიწყოთ ეს მეხუთე, უდიდესი და უპირატესი ძალა და მასაც ადგილი მისცეთ ერობის საქმეში“.[9]
თათბირმა ნამდვილად არ გაითვალისწინა გლეხთა წარმომადგენლების მიერ წამოყენებული თხოვნა თანასწორუფლებიანობის შესახებ და სამომავლო ერობაში მათი რიცხვი თავად-აზნაურთა რიცხვთან 7/4-თან პროპორციით განსაზღვრა. თავის მხრივ, თათბირმა სასურველად ცნო განათლების (რუსულად წერა-კითხვის), და ქონებრივი (საერობო გადასახადის – 3 მანეთის გადამხდელები გლეხობიდან, მემამულეები – არანაკლებ 1 თუმნისა) ცენზი. თათბირმა საჭიროდ ცნო წვრილი საერობო ერთეულის მოწყობა, თუმცა საგუბერნიო ერობის საჭიროება უარყო.[10] წვრილი საერობო ერთეულისათვის დაადგინეს მაზრის დაყოფა 12 ნაწილად.[11]
ამავე წელს კავკასიის სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოება გამოვიდა ინიციატივით, ჩატარებულიყო მეურნეთა საერთო კრება, რომელიც ერობის პროექტზე იმსჯელებდა.[12]
1909 წლის ივლისში გამოქვეყნდა მეფისნაცვლის ცირკულარი, რომლითაც ცხადდებოდა ერობის შემოღების საჭიროება და პროექტიც იყო წარმოდგენილი, თუმცა ეს პროექტი სახელმწიფო საბჭომ განიხილა და მისი განხორციელება შეუძლებლად ცნო „ხალხის უკულტურობისა და სიღარიბის გამო“.[13] მათი გადაწყვეტილებით, საკითხის შესასწავლად კვლავ მასალების შეგროვება და ანალიზი იყო საჭირო. ამ დასკვნას საზოგადოება აღშფოთებით შეხვდა, რამაც, ეტყობა, დააჩქარა მორიგი საერობო თათბირის ორგანიზება.
1909 წლის ოქტომბერში ტფილისში გაიმართა საერობო თათბირი; თათბირის მონაწილეებმა მოიწონეს 1905 წლის პრინციპები, მაგრამ მათი განხორციელება შეუძლებლად ცნეს და რუსეთში არსებულ – 1890 წლის მოდელს დაუჭირეს მხარი. ეს თათბირი გამოირჩეოდა ერთი სახასიათო ელემენტით – ამ დროისათვის კავკასიაში გამძაფრებული და უკვე აშკარად გამოკვეთილი ნაციონალისტური დინებების ფონზე ყველა აცნობიერებდა, რომ ელემენტარული თვითმმართველობაც კი მომავალი ეროვნული თვითმმართველობის წინამორბედი შეიძლება გამხდარიყო, ამიტომ თათბირის მონაწილე კავკასიის ერთა წარმომადგენლებს შორის გამოიკვეთა დიდი კონკურენციის და დაპირისპირების სიმპტომები. კერძოდ, სომხური პოლიტიკური წრეების წარმომადგენლები ცდილობდნენ, რომ მომავალი საერობო თვითმმართველობა, ერთი მხრივ, ქალაქის „სომხური ბურჟუაზიისათვის“ სასარგებლო ყოფილიყო, ხოლო მეორე მხრივ, პროვინციების ადმინისტრაციული გადამიჯვნის საკითხი დაეძრათ, რათა სომხური ეთნოსი თვითმმართველობებში ყველგან უმცირესობაში არ დარჩენილიყო.
თათბირმა სასურველად ცნო მცირე საერობო ერთეულის შემოღება.[14] მაგრამ ცხარე დისკუსიის და კონსენსუსის მიუხედავად თათბირის შედეგების გარდაქმნა საერობო კანონპროექტად აღარ გაგრძელებულა.
რუსეთის იმპერიის ტრაგიკული „ტრადიციის“ გასამყარებლად საერობო საკითხის გააქტიურება კვლავ დიდი საერთაშორისო კონფლიქტის მომწიფების ფაზას დაემთხვა. მცირე ძვრები თვითმმართველობის საკითხში რეფორმის დასაჩქარებლად სახელმწიფო სათათბიროშიც გამოჩნდა – 1913-1914 წლებში სახელმწიფო სათათბირომ განსახილველად მიიღო „ოქტიაბრისტთა“ ფრაქციის მიერ შემუშავებული[15] ახალი სათემო თვითმმართველობის კანონპროექტი, თუმცა იგი რუსეთის შიდა ერობების წვრილი ერთეულის საკითხის მოწესრიგებაზე იყო ორიენტირებული და კავკასიას მხედველობაში არ იღებდა.[16]
1914 წელს პირველი მსოფლიო ომის დაწყებას მოყოლილმა კრიზისის სიმპტომებმა იმპერიის ხელისუფლებას დაანახვა, რომ საზოგადოების თვითორგანიზების სახელმწიფო ინტერესებისათვის დაშვებისა და გამოყენების გზას უნდა დასდგომოდა. ცენტრმა ბოლოს და ბოლოს დაუშვა ერობათა და ქალაქების შეკავშირება მწვავე სასურსათო კრიზისის მოგვარებისა და ზურგში ეკონომიკური სტაბილურობის შეტანის, ასევე ფრონტის მხარდასაჭერი რესურსების მობილიზებისთვისაც.
კავკასიის მეფისნაცვლად და ფრონტის სარდლად დიდი მთავრის, ნიკოლოზ ნიკოლოზის ძე რომანოვის დანიშვნას მალევე ამ სულისკვეთებით გაჯერებული კონკრეტული ახალი ნაბიჯები მოჰყვა.
1915 წლის 8 ივლისის მეფისნაცვლის ცირკულარით მოხდა სოფლის სამმართველოების რეორგანიზაცია, რომელსაც, მისივე თქმით, ერობის შემოღებისათვის უნდა შეემზადებინა ნიადაგი. პარალელურად, სახელმწიფო სათათბიროს „ლიბერალურმა ფრთამ“ მათ დეპუტატს, მიხეილ პაპაჯანოვს დაავალა სამომავლო საერობო დებულებაზე მუშაობა.[17] ახალი სისტემით გაუქმდა არსებული სასოფლო ყრილობები და ყველა სოფლის საზოგადოების სოფლები ცალ-ცალკე ირჩევდნენ „ოცისთავებს“, რომლებიც ადგენდნენ სოფლის ყრილობას და ირჩევდნენ მამასახლისის თანაშემწეს, ხოლო მათგან გაგზავნილი წარმომადგენლები ერთად ირჩევდნენ საზოგადოების მამასახლისს.[18] რამდენიმე საზოგადოებას ეძლეოდა უფლება, შეკავშირებულიყო საერთო პრობლემების გადასაჭრელად, თუმცა ამ საზოგადოებების მოქმედებაზე ადმინისტრაციის ზედამხედველობა ძველებურად მკაცრი რჩებოდა.[19] ქართული საზოგადოება გაორებული გრძნობით შეხვდა ამ ცვლილებას – მომავალი საერობო თათბირის ფონზე ეს გარკვეულ იმედებს აღძრავდა, თუმცა პრინციპული გარდატეხის ელემენტის არარსებობის გამო მას სამართლიანად უწოდეს „წვრილი საერობო ერთეულის სუროგატი“.[20]
1916 წლის 26 აპრილს ტფილისში დიდი ზარ-ზეიმით დაიწყო საერობო თათბირი, რომელსაც 143 წარმომადგენელი ესწრებოდა (რუსი – 60, ქართველი – 38, სომეხი – 24, მუსლიმი (აზერბაიჯანელი) – 21), თუმცა გლეხების დელეგატები თათბირზე არ დაუშვიათ, რის გამოც მემარცხენე პრესა თავიდანვე სასტიკად აკრიტიკებდა ამ თათბირს, რადგან ერობის საკითხზე მსჯელობაში „დემოკრატიის ხმა არ ისმოდა“და მათი წარმომადგენელი, კარლო ჩხეიძე, წინასწარ აცხადებდა, „ცენზიან“ ერობას ჩვენ მხარს არ დავუჭერთო.[21] ყრილობის პარალელურად ისინი სასტიკად აკრიტიკებდნენ სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიას, რომელთა წარმომადგენლებიც დაეთანხმნენ 1890 წლის მოდელს, თუმცა საგადასახადო ცენზის მაგიერ მიწის მფლობელობის ცენზის პრინციპის დაცვას ცდილობდნენ.[22] ფედერალისტებს ამ კრიტიკაზე საპასუხოდ ის არგუმენტი მოჰქონდათ, „ან ყველაფერი, ან არაფერის“ – პოლიტიკა მიუღებელია და გამოსავალი „ევოლუციურობის პროცესის“ მიყოლაში მდგომარეობსო.[23]
ტფილისის თათბირზე, დისპუტისას აშკარად ჩამოყალიბდა ორი მოწინააღმდეგე ბანაკი – ერთი მხრივ, ქართული მემარჯვენე პოლიტიკური ძალები, რომლებიც აზერბაიჯანელ ნაციონალისტურ ჯგუფებს შეუკავშირდნენ და მტკიცედ ითხოვდნენ 1890 წლის მოდელს, ხოლო მათ სომხური პოლიტიკური წრეების წარმომადგენლები დაუპირისპირდნენ, რომელთათვისაც ადგილობრივ ცენზიან თვითმმართველობაში თავად-აზნაურთა და მემამულეთა ელემენტის უპირატესობა არ მოსწონდათ.[24] მათი კონტრპროექტი შემდეგ პუნქტებს ითვალისწინებდა:
წარმომადგენელთა აურზაური და უკმაყოფილება მოჰყვა ერთადერთი დელეგატის – ვართანიანცის სიტყვას, რომელმაც უცენზო ერობა და წვრილი ერთეულის შემოღება მოითხოვა, რამაც საბოლოოდ დაადასტურა თათბირზე მემარჯვენე ძალთა უპირატესობა, რაც გადაწყვეტილებაშიც აისახა.
ოთხი სექციის[26] – ერობის ტიპის, საცენზო, საბიუჯეტო და საქალაქო საკითხის სექციების მუშაობის შედეგად[27] ხმის უმრავლესობით დადგინდა, რომ მომავალ ერობას საფუძვლად 1890 წლის მოდელი უნდა დასდებოდა და მცირედ შეცვლილიყო ადგილობრივი პირობების გათვალისწინებით. თათბირმა ცენზის საფუძვლად კავკასიის პირობებზე გადაანგარიშებული მიწის შემცირებული ნორმა აღიარა, ძალაში დატოვა არჩევნების „კურიების“ სისტემა და გადამიჯვნის ერთიანი – ამიერკავკასიის საერობო ერთეულის და წვრილი ერთეულის მოწყობის შესაძლებლობა მოცემული ეტაპისათვის უარყო.[28]
საერობო თათბირის მიერ შეჯერებული საბაზისო პრინციპების შემდეგ მისი კანონპროექტად გარდაქმნის ჯერი დადგა, რომელსაც ბერლინში გამომავალი ქართული ნაციონალური კომიტეტის გაზეთი მძაფრი სარკაზმით გამოეხმაურა და უცვლელად გადაბეჭდა რუსული გამოცემის „Новое время“-ს პროგნოზი კანონის პერსპექტივების შესახებ:
„... კანონ-პროექტისა და მისი განმარტების შედგენას მოუნდებიან, მაშასდამე, მთელი ზაფხული, მერე პროექტს გაუგზავნიან გუბერნატორებს (ვაი იმ თავისუფლებას, რომელიც გუბერნატორების აზრზეა დამოკიდებული! რედ.) თავიანთ აზრის წარმოსადგენად. მოისმენენ მეფის მოადგილის საბჭოში. შემოდგომაზე გაიგზავნება პეტროგრადში და, მაშასადამე, არა ადრე გვიანი შემოდგომისა დაიწყება პეტროგრადის ხანა კანონ-პროექტისა. სანამ კანონ-პროექტს საკანონმდებლო დაწესებულებაში შეიტანენ, იგი მინისტრთა საბჭომ უნდა მოიწონოს. მაშასადამე, უპირველეს ყოვილსა, უნდა დაეგზავნოს მინისტრებს მათი აზრის გასაგებად. უეჭველია, შეადგენენ განსაკუთრებულ თათბირს სხვადასხვა უწყებათა წარმომადგენლებისაგან. ღმერთმა ჰქნას, ზამთარში მუშაობა დასრულდეს, 1917 წლის გაზაფხულზე პროექტი მინისტრთა საბჭოს წარედგინოს. ამ ხნის განმავლობაში მეოთხე სათათბიროს ვადა გაუთავდება. კავკასიაში ერობის შემოღების საკითხის განხილვას შეუდგება მეხუთე სახელმწიფო სათათბირო, და ისიც, უეჭველია, არა პირველსავე ხანაში, მაგრამ სწორედ ამ დროს ვადა გაუთავდება სამ-წლიან საერობო ხარჯთაღრიცხვას. კავკასიის მთავრობა იძულებული გახდება, ახალი ხარჯთაღრიცხვა შეადგინოს შემდეგი სამი წლისათვის, სათათბირო, უეჭველია, ამ ხარჯთაღრცხვას საჩქაროდ დაამტკიცებს. იგი საერობო თანხებს დაატყვევებს 1920 წლამდე. აი, მაშასადამე, რა დროისათვის აპირებენ საერობო რეფორმის განხორციელებას კავკასიაში.“[29]
[1] საერობო რეფორმის მივიწყება, მეგობარი № 12, 08(21).10.1906.
[2] „ჩვენი პეტერბურგელი კორესპონდენტი გვატყობინებს...“, ისარი № 178, 15.08.1907.
[3] ერობა კავკასიაში, ისარი № 276, 14.12.1907.
[4] „ამ დღეებში კვლავ წავიკითხეთ...“, ამირანი № 120. 28.07.1908.
[5] უყურადღებოდ მიტოვებული, შრომა № 92.
[6] მემამულეები (თავადაზნაურობა): გორის მაზრის მარშალი – გ.ა. თუმანიშვილი, გ.დ. ვეზირიშვილი, ი.ირ. ციციშვილი, ვ. იოს. ფავლენიშვილი, დ.დ. ციციშვილი, მ. ირ. ციციშვილი, რ.ი. ერისთავი, დ.ლ. ამილახვარი, ზაქარია იოსების ძე მამაცაშვილი, კ.მ. ელიოზიშვილი და მ.რ. ზაალიშვილი. გლეხებიდან: სვ. ნოზაძე და ვ.ა. ხმალაძე (ბორჯომი), გ.ა. ბერძენიშვილი (თორტიზა), გ.ლ. გლურჯიძე (ბერშუეთი), ნ.პ. მაჭარაშვილი (ვაყა), ვ.ს. ახალკაცი (ოსიაური), ს. ლომეროვი (მეტეხი), დ. ნადირაძე (ქარელი), ა. იოს. გაგნიძე (ცხვინვალი), ნ.ა. კასრაძე (ხეითი), ა.ა. ტარუაშვილი (საქაშეთი), მ. ბიკაშვილი (თარმანეული?). მოხელეები – მომრიგებელი შუამავლები: ა.ვ. გლუხარევი, ნ.ა. მდივანი, გ.ნ. ერისთავი, გ.ნ. ვეზირიშვილი, გ. იორ. თარხან-მოურავი, გ.დ. კვალიაშვილი, გ.რ. ერისთავი და კაპ. აბულოვი. ასევე მიწათმოქმედების უწყებიდან – ნ.მ. დეგტერევსკი და ტფილისის სახაზინო პალატის გამგე ვ.თ. ოსტროვსკი.
[7] თათბირი ერობის შემოღების შესახებ, ამირანი № 159, 17.09.1908.
[8] ერობის საქმე ჩვენში, იმედი № 7, 19.10.1908.
[9] ერობის შემოღების შესახებ თათბირი, „ამ.“, სავაჭრო გზა № 15, 19.10.1908.
[10]ერობის საქმე ჩვენში, იმედი № 7, 19.10.1908.
[11] ერობის შემოღების შესახებ თათბირი, „ამ.“, სავაჭრო გზა № 15, 19.10.1908.
[12] სოფლის მეურნეთა კრება, ამირანი № 167, 26.09.1908.
[13] ე. იოსელიანი, ძველი კითხვა ახალ პირობებში; ერობა ამიერ-კავკასიაში, მოსავალი № 6, 01.08.1909.
[14] ტფილისი, 18 ოტქომბერი… ქართველი ერი № 2, 18.10.1909.
[15]რუსეთის ლიბერალური საზოგადოება... , მერცხალი № 93, 20.11.1913.
[16] სათემო თვითმმართველობა და ჩვენი კანონმდებლობა, კოლხიდა № 29, 03.05.1914.
[17] ერობა ჩვენში, ახალი კვალი № 11, 13.07.1915.
[18] ახალი სასოფლო კანონი, თანამედროვე აზრი № 192, 24.10.1915.
[19]ერობა. ერობის ისტორია კავკასიაში. ვ.ღ. ერთობა № 182, 28.08.1918.
[20] ერობა საქართველოში, თედო ღლონტი, ტფილისი, 1915 წ. გვ. 90.
[21] საერობო თათბირის გამო, კვალი № 20, 25.04.1916.
[22] ფედერალიტები და საერობო თათბირი, ი. , კვალი № 22, 09.05.1916.
[23] ან ყველაფერი ან არაფერი, გრ. გველესიანი, მეგობარი № 9, 11.10.1915.
[24]ამიერ-კავკასიის ერობა და საერობო თათბირი, ახალი კვალი № 21, 02.05.1916.
[25] ერობის საკითხი კავკასიაში, ეროვნული ინტერესები ერობაში. გრ. გველესიანი, ჩვენი მეგობარი № 48, 30.04.1916.
[26] ტიპის სექციის თავმჯდომარე – კოტე აფხაზი, საცენზო – დათა ნიჟარაძე, საბიუჯეტო – გიორგი თუმანოვი, ამხანაგი -გიორგი ჟურული, საქალაქო – ალი მადრინ-ბეგ თოფჩიბაში.
[27] საერობო თათბირი (საკუთარ კორესპონდენტისაგან), ჩვენი მეგობარი № 47, 29.04.1916.
[28] ახალი კვალი № 23, 16.05.1916. საერობო თათბირი (გაგრძელება), ჩვენი მეგობარი № 59, 14.05.1916.
[29]მომავალი ერობა ჩვენში, ქართული გაზეთი № 9, 01.08.1916.
|
|