|
|
„...ინტელიგენციასოფელს გაურბის – პატარას შეისწავლიან რამეს თუ არა მაშინვე ქალაქში გარბიან, ვიღას რად უნდა სოფელი, არა კადრულობენ სამშობლო კერასთან ნაყოფიერ შრომას... ეროვნულ საქმის ასაღორძინებლად, სოფლის ფეხზე წამოსაყენებლად საჭიროა ინტელიგენცია სოფელს დაუბრუნდეს...“
კოსტა ამირაჯიბის ინტერვიუდან,მოგზაურობა სოფლად,
„სახალხო გაზეთი“, № 674, 14.08.1912
საქართველოში საერობო რეფორმის კამპანიის პირველივე წარუმატებლობებმა და რუსეთის იმპერიის ცენტრალური მმართველობის მხრიდან კავკასიაში ადგილობრივი საზოგადოების განვითარების მტკივნეული საკითხების და ქვემოდან წამოსული ინიციატივებისადამი გულგრილი და შიშნარევი განწყობის სტაბილურმა სიმპტომებმა, აქტიურ მოქალაქეებსა და ინტერესთა ჯგუფებს საკუთარი მხარის, ქვეყნისა და საზოგადოების პროგრესისათვის ალტერნატიული, არაფორმალური და თვითმოქმედებაზე დაფუძნებული პოლიტიკის შემუშავებისა და პრაქტიკული ინიციატივების წამოწყებისაკენ უბიძგა.
თვითმმართველობის ინსტიტუციური განვითარების დაბლოკვამ და საზოგადოების მეტ-ნაკლებმა მობილიზებულობამ, უკვე დაწყებული საერობო კამპანიის და ზოგადი – დემოკრატიზაციისა და განმანათლებლობის ასევე თვითორგანიზებული პროცესების ფონზე, თავისთავად გამოიწვია ის, რომ – სამოქალაქო-საზოგადოებრივი ენერგია და ძალისხმევა, რაც ერობის, ადგილობრივი მმართველობის საქმიანობაში უნდა დახარჯულიყო, ერთგვარი ალტერნატიული რეალობის შექმნაზე გადაერთო, რაშიც – სათემო, სასოფლო ინიციატივების (კერძო თუ ჯგუფური) განვითარება, შრომითი გაერთიანებების, კერძოდ, კომუნებისა და კოოპერატივების ფორმირებასა და სხვა მსგავსი ინიციატივების წამოწყებაში აისახა.
რეალურად, ეს პროცესი არ იყო სპონტანური და თვითდინებაზე მიშვებული. ფრაგმენტულობის, არაკოორდინირებულობის და სხვა წვრილი ნაკლოვანებების მიუხედავად – თვითმოქმედების საზოგადოებრივი კამპანია 1870-იან წლებში, საჯარო დისკუსიებისა და პუბლიცისტური პოლემიკის გზით, საკმაოდ მწყობრად და დეტალურად დამუშავებული, თავისებური „ალტერნატიული საერობო გეგმის“ ნაბიჯ-ნაბიჯ განხორციელებას წარმოადგენდა, რომელიც გარემო პირობების შესაბამისად დროთა განმავლობაში ფართოვდებოდა და იხვეწებოდა.
ამგვარი „დღის წესრიგის“ მკაფიო მაგალითად, ნიკოლოზ შაროევის[1] მიერ 1871 წელს წარმოდგენილი გეგმა შეიძლება მივიჩნიოთ. საქართველოში შექმნილი კრიზისული მდგომარეობის და მისი სისტემური რეფორმირების პოლიტიკური ნების არარსებობის პირობებში, ასევე პრივილეგირებული წოდებების უნიათობის ფონზე, იგი საზოგადოებას მოუწოდებდა, რომ ახალი ძალით ცდილიყო, წამოეწყო ისეთი პროექტები – „...რაც ხალხს პირ-და-პირ გამოადგება, რაც იმას მოსწმენდს უზომო ოფლს და ცრემლს და გაუმთელებს დასუსტებისაგან დამჭკნარ ჯანს, ანუ, უბრალო სიტყვითა ვსთქვა, რაც იმის ცხოვრებას გააუმჯობესებს და გამოიყვანს ამ ეხლანდელი უხეირო მდგომარეობიდგან“.[2] მისი აზრით, დიდი ცვლილებებისათვის საჭირო იყო, რომ საზოგადოებას საკუთარი ძალებით დაეარსებინა და განევითარებინა:
შაროევის პროგრამა, თავისთავად იმ დროის საზოგადოების პროგრესული ნაწილის გეგმისა და პრიორიტეტების გამოხატულება იყო და ამიტომაც გასაკვირი არ არის, როდესაც 1870-იანი წლებიდან 1910-იანი წლების ჩათვლით, საქართველოს სხვადასხვა მხარეებში წამოწყებული თვითმოქმედების ინიციატივები პუნქტობრივად მიჰყვებიან წარმოდგენილ პროგრამას.
ამ ინიციატივების ისტორიის ანალიზი[3] მკაფიოდ აჩვენებს თვითმმართველობის „ალტერნატიული პროექტის“კომპლექსურობას და განვითარების ლოგიკას; კერძოდ, ყველა ამგვარი ინიციატივა არ იყო ცალმხრივი, მხოლოდ ერთ პროფილზე ორიენტირებული და ცდილობდა, „გეგმის“ რამდენიმე კომპონენტი აეთვისებინა, მაგალითად, კოოპერატიულ საზოგადოებას კულტურული განვითარება დაეფინანსებინა, კულტურულ და სამეურნეო ორგანიზაციებს კი განათლების გზით თვითმმართველობის ნიადაგის შემზადება დაეწყოთ. მეორე მხრივ, ყველა მსგავსი წამოწყების ინიციატორები ცალკეული ადამიანები – ენთუზიასტები იყვნენ, რომლებიც საერობო მოღვაწე-პროპაგანდისტების მსგავსად, მუდმივად, ოღონდ პრაქტიკულად იყვნენ ჩაბმული განსაკუთრებით სოფლის საზოგადოებების განვითარების ხელშეწყობის პროცესში; მათი დაუღალავი შრომის და მონდომების შედეგად მალე ერთი, კერძო პირის ინიციატივა – სათემო საქმედ ყალიბდებოდა და მაქსიმალურად ბევრ ადამიანს აერთიანებდა იდეის გარშემო.
თვითმოქმედი საზოგადოებების წარმოშობის დინამიკა გვიჩვენებს, რომ თავდაპირველად, 1880-იანი წლებიდან, საგანმანათლებლო-კულტურული და სამეურნეო განათლების ინიციატივები განვითარდა, რომელთაც გააღრმავეს განმანათლებლობის პროცესი, რიგ მხარეებში, შეიძლება ითქვას, „კულტურული რევოლუციაც“ კი გამოიწვიეს და საფუძველი მოუმზადეს პარალელური – ეკონომიკური და სოციალური ინიციატივების დაშენებას.
მსგავსი წარმატებული პროექტებიდან ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მაგალითი წინამძღვრიანთკარის სამეურნეო სკოლა იყო.
1880-იანი წლებიდან საქართველოში ასევე დიდ პრობლემად იქცა რუსეთის იმპერიის მიერ რეაქციული კურსის აღებას მოყოლილი რუსიფიკაციის პოლიტიკა. რომელიც განსაკუთრებით მტკივნეული გახდა სახელმწიფო სკოლებში, საიდანაც განიდევნა მშობლიურ ენაზე სწავლება. უცხო ენაზე დაწყებითი განათლების მიღებამ კი საფუძველი გამოაცალა ზოგადი განათლების პროგრამას და, მით უმეტეს, მასზე მიბმულ სხვა დისციპლინებს. აქტიური მოქალაქეები და საზოგადოებრივი მოძრაობის ლიდერები აცნობიერებდნენ, რომ სახელმწიფო განათლების სისტემა ქართველი მოწაფეებისთვის ვერ შეძლებდა წარმატებულად საბაზისო განათლების და უნარების გადაცემას. ამავე დროს სახელმწიფო არ იყო დაინტერესებული, სასწავლო პროცესის ნაწილად პრაქტიკული, ტექნიკური და სამეურნეო საგნები გაეხადა, რაც აგრარული ქვეყნის განვითრებისათვის სასიცოცხლოდ აუცილებელ საკითხად მიიჩნეოდა.
საზოგადოებას პრობლემის გადაჭრის გზად კერძო ინიციატივის საფუძველზე შექმნილი სამეურნეო სკოლების მოწყობა მიაჩნდა. ერთ-ერთი ასეთი ყველაზე წარმატებული სკოლა ილია წინამძღვრიშვილის მიერ 1883 წელს გახსნილი სამეურნეო სკოლა იყო სოფელ წინამძღვრიანთკარში, რომელმაც თავისი არსებობით და მაგალითით არაერთი მსგავსი ინიციატივის განვითარება გამოიწვია.
სკოლის მოწყობის ინიციატორი – ილია წინამძღვრიშვილი ადრიდანვე გულშემატკივრობდა ქვეყნის კულტურულ განვითარებასა და დაინტერესებული იყო განათლების ხელმისაწვდომობის პრობლემებით, განსაკუთრებით სამეურნეო ცოდნის გავრცელებისა და ეკონომიკური განვითარების საკითხებით. 1864 წელს, საგლეხო რეფორმის, ბატონყმობის გაუქმების შემდეგ, ილია წინამძღვრიშვილმა გლეხებს უსასყიდლოდ გადასცა მიწები და არწმუნებდა მათ დაეტოვებინათ ძველი მიწური სახლები და ახალი ტიპის ბინები აეშენებინათ, რისთვისაც უფასოდ ეხმარებოდა სამშენებლო მასალით. შედეგად სოფელი მალე ახალი, დაგეგმილი ტიპის დასახლებად გარდაიქმნა.
1880 წელს ილია წინამძღვრიშვილმა თანამოაზრეებთან ერთად დაამუშავა პროგრამა სამეურნეო სკოლისათვის, რომლის დაარსებასაც საკუთარი ხარჯით აპირებდა წინამძღვრიანთკარში. პროგრამა სადისკუსიოდ პრესაში დაიბეჭდა და კრიტიკის გზით დაიხვეწა. ინიციატორებმა ისარგებლეს შემთხვევით, რადგან გადაწყვეტილების მიმღებ პირად იმ მომენტისთვის დროებით მათი თანამოაზრე მუშაობდა და სკოლის გახსნის უფლება მიიღეს. 1883 წლის 4 ივნისს, ქართული საზოგადოების თანდასწრებით, სკოლა საზეიმოდ გაიხსნა. მიმდებარე სოფლების გლეხობაც დიდი ინტერესით შესცქეროდა ახალი სკოლის დაარსების ზეიმს, რომელიც არაგვის ხეობაში პირველი საგანმანათლებლო დაწესებულება იყო.
ილიამ სკოლას საკუთარი მამულის 500 დესეტინა გადასცა, რომელიც საუკეთესო სავარგულებს წარმოადგენდა და, ასევე, ტყიან ნაკვეთსაც მოიცავდა. ტერიტორიაზე აშენდა სკოლის და სამასწავლებლო ნაწილის, მოსწავლეთა პანსიონის, დირექციის და მასწავლებელთა საცხოვრებლის და სახელოსნოების შენობები. აღსანიშნავია რომ არქიტექტორ-მშენებლებმა სამუშაო უსასყიდლოდ შეასრულეს. სკოლის ასაშენებლად კი სოფლის გლეხობა მუშაობდა. სკოლის მამულს უკვე წინასწარ მომზადებული ჰქონდა თანამედროვე ტიპის მარანი, ასევე რამდენიმე წელიწადში გაკეთდა აუზი, რომელიც სარწყავ ფუნქციას ასრულებდა. ყველა ამ სამუშაოზე ილია წინამძღვრიშვილმა 30 000 მანეთი დახარჯა.
სკოლის მთლიან ხარჯს (მათ შორის პანსიონერი მოსწავლეების, რომლებიც გლეხების ოჯახებიდან იყვნენ და უფასოდ სწავლობდნენ) ილია წინამძღვრიშვილი ფარავდა. პირველი „რევიზიის“ შემდეგ სტუმრებმა შუამდგომლობა აღძრეს ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების წინაშე სკოლის სახელმძღვანელოებით მოსამარაგებლად, საზოგადოებამ მალე სკოლას საკუთარ ბიბლიოთეკაში არსებული ყველა წიგნის თითო ეგზემპლარი გაუგზავნა. ხოლო იაკობ გოგებაშვილმა სათავადაზნაურო ბანკს სთხოვა, სკოლას ფინანსურად დახმარებოდა, რაც ილია ჭავჭავაძის ძალისხმევით, დადებითად გადაწყდა. ბანკმა სკოლას ყოველწლიური სუბსიდია დაუნიშნა 5 000 მანეთის ოდენობით.
სკოლის სასწავლო პროგრამა ჰარმონიულად იყო შერწყმული პრაქტიკული, სამეურნეო მეცადინეობების კურსთან. ზაფხულის სეზონზე მოსწავლეები სასწავლო დღეს იწყებდნენ ექვსის ნახევრიდან. დღის პირველ ნახევარში თეორიულ მეცადინეობა ჰქონდათ, შესვენების შემდეგ კი დარგების მიხედვით მუშაობდნენ ნაკვეთებსა და სახელოსნოებში. თითოეულ მოსწავლეს გამოყოფილი ჰქონდა საკუთარი სასწავლო-საცდელი ნაკვეთი, რომელზედაც წლის განმავლობაში მუშაობდა, პრაქტიკულ უნარ-ჩვევებს იძენდა და ცდილობდა, საუკეთესო მოსავალი მოეწია. ზამთრის სეზონზე სასწავლო დრო და პრაქტიკული მეცადინეობა სეზონის შესაბამისად იყო მოწყობილი. სკოლას ჰქონდა სანერგე სადგური. აქ გამოყვანილი ათასობით ნერგი მიმდებარე სოფლის მოსახლეობას ურიგდებოდა (წელიწადში 6 000 ნამყენი). მუშაობდა საფუტკრე, სააბრეშუმე, ხეხილის ბაღი, ბოსტნები და საყვავილე. მოსწავლეთა პირველმა გამოშვებამ აითვისა სკოლის სავენახე ნაკვეთები და ადგილობრივი და ამერიკულ-ევროპული ვაზის ჯიშები გააშენა (ქართული – რქაწითელი, მწვანე და თავკვერი. ევროპული – სემილიონი, კაბერნე-სემილიონი, თეთრი და შავი მუსკატი, თეთრი და წითელი პინო, პედრო და სხვა). სკოლამ მოსავალი მიიღო1890-იანი წლების დასაწყისში და საკუთარი ღვინოების წარმოება დაიწყო, წელიწადში მოსავალი 48 000 ლიტრს აღწევდა.
სკოლის ამოქმედების და წარმატებული მუშაობის შემდეგ, 1886 წელს ილია ჭავჭავაძემ საზოგადოებას პრესით მოუწოდა წინამძღვრიანთკარის სამეურნეო სკოლის დახმარებისაკენ, რასაც დადებითი გამოხმაურება მოჰყვა და სხვადასხვა პირის შეწირულობებმა სკოლისათვის 12 682 მანეთი შეადგინა.
მხარდაჭერის საზოგადოებრივი კამპანია გაგრძელდა შემდგომ წლებშიაც – 1889 წელს სკოლას მძიმე პერიოდი დაუდგა, როდესაც ზამთარში მოულოდნელად, ხანძარი გაჩნდა, დირექციისა და მასწავლებლების კორპუსი გაანადგურა. ქართულმა და სომხურმა ტფილისურმა პრესამ დაიწყო ფართო კამპანია სკოლის აღდგენისა და განვითარებისათვის შემოწირულობების შესაგროვებლად, რომელმაც წელიწადზე მეტ ხანს გასტანა, მთელი კავკასია მოიცვა და რეგიონის საზღვრებსაც გასცდა. სხვადასხვა დაბაში, სოფელსა და ქალაქში იმართებოდა თეატრალური წარმოდგენები, მუსიკალური და ლიტერატურული საღამოები, შეგროვილ თანხას სკოლას უგზავნიდნენ; მაგალითად, სკოლას გაუგზავნეს შემოწირულობა ჩრდილოეთ კავკასიიდან, ხუმელგაში მცხოვრები ქართველებისაგან, ზაქათალიდან, „გურიის ამხანაგობის“ მუსიკალური ორკესტრის მიერ გამართული კონცერტიდან და ა.შ. შეგროვილმა დახმარებამ სკოლას საშუალება მისცა, სწრაფად აღედგინა დამწვარი კორპუსი და სწავლა სრული დატვირთვით გაეგრძელებინა.
სკოლამ პირველი ნაკადი 1889 წელს გამოუშვა. რამდენიმე მოსწავლემ მაშინვე შეძლო სწავლის გაგრძელება რუსეთის იმპერიის საუკეთესო აგრონომიულ სასწავლებელში, ყირიმში, ნიკიტის საბაღოსნო სკოლაში. სკოლამ მცირე ხანში შეძლო, მოეზიდა მოსწავლეები საქართველოს სხვადასხვა მხარიდან. 1883 წლიდან 1913 წლამდე მან 623 მოსწავლე მოამზადა.
სკოლის სახელოსნოები და ლაბორატორია დროთა განმავლობაში ივსებოდა ახალი ტექნიკით. ვითარდებოდა სასკოლო ბიბლიოთეკა, სადაც პედაგოგებისთვის 3447 წიგნი იყო დაცული, მოსწავლეთათვის კი – 655. სკოლასთან მოწყობილი იყო მუზეუმი, სადაც სხვადასხვა თვალსაჩინოება იყო დაცული, რომელიც სასწავლო პროცესში გამოიყენებოდა.
ამავე დროს წინამძღვრიანთკარის სამეურნეო სკოლა გახდა გამოცდილების გაზიარების კერა საქართველოში შემდგომ წლებში დაწყებული სამეურნეო განათლების ინიციატივებისათვის. ილია წინამძღვრიშვილი ჩადიოდა ახლად დაარსებულ მეურნეობებში, აკვირდებოდა მათ განვითარებას და საკუთარი გამოცდილებით სასარგებლო რჩევებს უზიარებდა.
მსგავსი კერების განვითარების მიუხედავად, წინამძღვრიანთკარის სკოლა 1921 წლამდე სტაბილურად მუშაობდა და შემდგომში წარმატებული აგრონომებისა და მეურნეების მთელი თაობები აღზარდა. სკოლა იმდენად მიმზიდველი იყო მისი განვითარებული ბაზით, რომ იქ ხშირად სამეურნეო სკოლის პედაგოგებიც კი გადიოდნენ პრაქტიკას. ილია წინამძღვრიშვილი ღრმად მოხუცებულიც არ წყვეტდა სკოლაზე ზრუნვას.
ანალოგიური, თუმცა უფრო ფართო პროფილის და უაღრესად წარმატებული ინიციატივა გურიის სახალხო ბიბლიოთეკის მოქმედებას უკავშირდება, რომელმაც ძირეული ცვლილებები გამოიწვია მხარეში და შეუქცევადი პროგრესის საწყისი გახდა.
გურიაში, საგანმანათლებლო ინიციატივის განხორციელება და ბიბლიოთეკების ქსელის აწყობა სოციალ-დემოკრატიული იდეების მქონე ენთუზიასტების ჯგუფმა (მასწავლებლები: ისიდორე რამიშვილი, არსენ წითლიძე და ლავრენტი წულაძე) დაიწყო. მათ სჯეროდათ, განათლების ხელმისაწვდომობით სხვა, უფრო მნიშვნელოვანი პრობლემებიც გადაიჭრებოდა და კარგად ინფორმირებული მოქალაქეები უკეთესად შეძლებდნენ მობილიზებას, და საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში ჩართვასაც და საკუთარი უფლებებისთვის ბრძოლასაც. გურიის სახალხო ბიბლიოთეკის ინიციატივა 1890-იან წლებში გაჩნდა. ორგანიზატორებმა თავდაპირველად შემოწირულობების შეგროვება დაიწყეს და ინფორმაცია პრესის მეშვეობით გაავრცელეს. ასევე, აწყობდნენ სპეციალურ კულტურულ ღონისძიებებს თანხების მობილიზების მიზნით, სოფლებში მართავდნენ თეატრალურ წარმოდგენებს და ასე ეტაპობრივად აგროვებდნენ რესურსებს ბიბლიოთეკისათვის. ღონისძიებებზე დაუღალავად ესაუბრებოდნენ დამსწრეებს განათლების მნიშვნელობაზე. ინიციატივას მართლაც ბევრი მხარდამჭერი გამოუჩნდა, როგორც თავად-აზნაურთა ისე მოქალაქეებისა და გლეხების მხრიდან.
ხანგრძლივი დისკუსიის შემდეგ გურიის პირველი სახალხო ბიბლიოთეკა გაიხსნა სოფელ აკეთში, დისკუსიის მთავარ თემას კი ის წარმოადგენდა, რომ ბიბლიოთეკა მაქსიმალურად ხელმისაწვდომი ყოფილიყო სოფლების მაცხოვრებლებისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ სოფელი აკეთი ამ მხრივ სრულიად შესაბამისი ადგილი არ იყო, ბიბლიოთეკის გახსნა მაინც გადაწყდა, რადგან ერთ-ერთი ინიციატორი, არსენ წითლიძე, სწორედ აკეთის სკოლაში მუშაობდა. ბიბლიოთეკას კი მუდმივად ესაჭიროებოდა მეთვალყურეობა.
შენობა ბიბლიოთეკისათვის გლეხი ნიკო ქურიძისაგან შეიძინეს. აღსანიშნავია, რომ, როდესაც გამყიდველმა ინიციატივის შესახებ შეიტყო, სახლი ნახევარ ფასად გაყიდა. მრავალმა გამომცემლობამ (დედაქალაქში) უფასოდ გადასცა წიგნები აკეთის ბიბლიოთეკას. შემოწირულობებს იღებდნენ კერძო პირებიც. 1893 წლის 22 აგვისტოს საზეიმოდ გაიხსნა გურიის სახალხო ბიბლიოთეკა. აღსანიშნავია, რომ გახსნას მაზრის ადმინისტრაციის არცერთი წარმომადგენელი არ ესწრებოდა. ეს ფაქტი გამოხატავდა, ხელისუფლების ზოგად, ცივ დამოკიდებულებას მსგავსი საზოგადოებრივ-სამოქალაქო ინიციატივების მიმართ.
მიუხედავად დაბრკოლებებისა (ადმინისტრაციის მხრიდან, ფინანსური უზრუნველყოფისა თუ სხვა მოტივების გამო) ბიბლიოთეკამ თავისი არსებობის მანძილზე მნიშვნელოვან შედეგებს მიაღწია. ინიციატორებისათვის კი იმდენად აქტუალური იყო განათლების ხელმისაწვდომობა და, ზოგადად, მოსახლეობის განათლებაზე ზრუნვა, რომ გადაწყვიტეს, თავად შემოევლოთ სოფლები და გლეხებამდე წიგნები მიეტანათ. ბიბლიოთეკის დაარსების მონაწილე სოციალ-დემოკრატი ზაქარია ჩიჩუა საინტერესოდ აღწერს ბიბლიოთეკის მიერ მოკლე დროში გამოწვეულ სოციალურ ცვლილებებს:
„... ერთ მშვენიერ დღეს, პაპნაქება სიცხის დროს, ხვირჯინის ორთავე თვლები სხვადასხვა წიგნებით გაიმსო, თქვენს უმორჩილეს მონას აჰკიდეს და სოფელ-სოფელ წიგნების დასარიგებლად ააღოღეს. ვიტყვით და თქვენ კი სატრაბახოდ ნუ ჩამომართმევთ, რომ ხვირჯინ აკიდებულს სოფელ-სოფელ ორღობეებშუა მიმავალს თავი მოგვწონდა, ვინაიდან სხვისი გონების ნაწარმოები და ცოდნა დაგვქონდა და თანაც ამ ცოდნას ვარიგებდით, ამ კუთხის და იმ კუთხის ამბებს ვგებულობდით, ვის რა წიგნი აინტერესებდა და ეხალისებოდა ვტყობილობდით და საცა კი მივიდოდით თუთიყუშივით გავიძახოდით: წიგნები იკითხეთ, ცოდნა შეიძინეთ და ჩვენს ხვირჯინს მოვხსნიდით თავს, ამოვიღებდით წიგნს და გულუხვ მასპინძელს უნდოდა თუ არ უნდოდა, ხმა მაღლათ უკითხავდით: „ვინ დასთვალოს ზღვაში ქვიშა და ან ცაზე ვარსკვლავები“ ... და ა. შ. ... მეტად კარგი სანახავი იყო, დღესაც სასიამოვნო მოსაგონარია, რომ მეტადრე კვირა-უქმეებში და საქმის დღეებშიაც საღამოობით ქალ-ვაჟნი და დასარისტანებული გლეხები ბიბლიოთეკის გვარიან მოგრძო მაგიდის ირგვლივ ისხდენ და ხმამაღლათ წიგნის, თუ გაზეთის მკითხველს გულმოდგინეთ, ბეჯითად და სასოებით ყურს უგდებდნენ. ასე გეგონებოდათ, ღრმათ მორწმუნენი საყდარში თავმოყრილან და სულის საოხათ მქადაგებლის სიტყვებს ისმენენო“.
არსებობის პირველ წლებშივე, ბიბლიოთეკის ეფექტიანობა ცხადი გახდა. საილუსტრაციოდ, პრესაში გაშლილი დისკუსიის ფონზე, რამდენად მიზანშეწონილი იყო გურიის სახალხო ბიბლიოთეკის აკეთში გახსნა, საქმის მოთავეები დროგამოშვებით ათავსებდნენ ბიბლიოთეკის მუშაობის სტატისტიკურ ცნობებს, რომელთა თანახმადაც, მაგალითად, 1895 წელს, ორი თვის განმავლობაში, ბიბლიოთეკით 21 სოფლიდან 315 ადამიანმა ისარგებლა, მომდევნო ორ თვეში კი 200-მა მკითხველმა 600-მდე ერთეული გაიტანა წასაკითხად. გამოქვეყნებული ანგარიშების მიხედვით, მომხმარებელთა რიცხვი სტაბილური იყო, დაფარვის ზონა კი თანაბრად სწვდებოდა გურიის ყველა მხარეს, უფრო მეტიც, ბათუმიდანაც კი გაიტანეს წიგნი წასაკითხად. ამავე დროს, კოლექტიური კითხვის გამო, მკითხველთა რეალური რიცხვი 10-ჯერაც აღემატებოდა ფიქსირებულ მომხმარებლებს. მომდევნო წლებში თავი იჩინა სხვა სახის პრობლემებმა: ერთი მხრივ, პრესაში გაშლილი ხსენებული დისკუსიის კვალდაკვალ, დამაარსებლებმა მოწინააღმდეგეებს მოუწოდეს, რომ, თუკი ისინი უკმაყოფილონი იყვნენ სახალხო ბიბლიოთეკის სიშორით და ეს აწუხებდათ, თვითონვე ეთავათ საკუთარ სოფლებსა და დაბებში სამკითხველოების გახსნა. ამ არგუმენტმა და გურიის, აკეთის სახალხო ბიბლიოთეკის პირველი წლების წარმატებამ, ერთი მხრივ, მაგალითი მისცა სხვა ენთუზიასტებს, ხოლო, მეორე მხრივ, ობიექტური მოთხოვნილება გააჩინა სოფლებში ლიტერატურის გავრცელებაზე, რასაც აკეთის ბიბლიოთეკა უკვე ვეღარ აუდიოდა და მალევე გურიის სოფლები სამკითხველოების ქსელით დაიფარა; შესაბმისად, აკეთში გახსნილი „გურიის სახალხო ბიბლიოთეკა“ იქცა იმ წყაროდ, რომელმაც შეუქცევადი გახადა განათლების გავრცელება გურიაში და, თამამად შეიძლება ითქვას, კულტურულ რევოლუციას დაუდო საფუძველი.
მსგავსი, უკვე კომბინირებული ინიციატივების 1890-იანი წლებიდან უკვე საზოგადოების ყოველდღიურობის ნაწილი და ერთგვარი მოდაც კი გახდა, რასაც პრესის აქტიური მხარდაჭერა და სისტემატური პროპაგანდა უმაგრებდა ზურგს; ქართულენოვანი გამოცემების განვითარება და გავრცელება ნელ-ნელა შესაძლებელს ხდიდა, სხვადასხვა რეგიონები ერთმანეთთან დაეკავშირებინა და საუკეთესო გამოცდილების გაზიარებისათვის შეეწყო ხელი; ამ პერიოდიდან იქმნებოდა და აქტიურად მუშაობდა სხვადასხვა ფორმის საზოგადოებრივი ორგანიზაციები, კავშირები, ასოციაციები. პროცესებში მეტად და მეტად აქტიურად ერთვებოდა სოფლის მოსახლეობაც; ხშირად სოფლის თემი თავად იწყებდა კულტურულ-საგანმანათლებლო ინიციატივებს (სამკითხველოს, სკოლის დაარსება, თეატრის მშენებლობა, ქვეყნის მასშტაბით სხვადასხვა კულტურულ-საგანმანათლებლო და საქველმოქმედო ინიციატივის მხარდაჭერა) და მართავდა კამპანიას მატერიალურ-ფინანსური რესურსების მობილიზების მიზნით.
საზოგადოებრივი და კულტურული ცხოვრების ასეთი გამოცოცხლების კარგი მაგალითი გახდა ქიზიყი; მე-19 საუკუნის მიწურულს სამკითხველოს გახსნის იდეა წარმოიშვა სიღნაღის მაზრის სოფელ ქვემო მაჩხაანშიც[4], სადაც ქვემო მაჩხაანის ახალგაზრდობამ საქველმოქმედო წარმოდგენების გამართვის გზით ქართული სამკითხველოს დაარსება მოახერხა. ამავე სოფელში, ადგილობრივი ინიციატივით და დიდი საზოგადობრივი კამპანიის შედეგად მოსახლეობამ იმ დროისათვის მეტად თანამედროვე და მასშტაბური სახალხო თეატრის აშენება და ამოქმედება შეძლო.
თუმცა არსებობდა პირუკუ გამოცდილებაც, როდესაც ქვეყანაში შექმნილი მცირეხნიანი, ხელსაყრელი სიტუაციისას წამოწყებულმა სუფთად სამეურნეო და სოციალურმა ინიციატივამ, უმოკლეს დროში კულტურული ძვრებიც მოიტანა თან და უნიკალური გამოცდილება შექმნა სოფლის აბსოლუტური თვითმმართველობის კუთხით. ეს მნიშვნელოვანი ეპიზოდი სოფელ გულგულას კომუნის ისტორიას უკავშირდება.
ლევ ტოლსტოის ფილოსოფიური შეხედულებების მიმდევარმა, სოფლის მკვიდრმა ივანე კოლელიშვილმა სოფელ გულგულაში (თელავის მაზრა) „ტოლსტოველთა“ მსგავსი კომუნის შექმნა გადაწყვიტა მეოცე საუკუნის დასაწყისში და მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან მცირე ხანს იარსება, თანამედროვე საზოგადოების დიდი ყურადღება და სიმპათია დაიმსახურა. 1862 წელს დაბადებული ივანე კოლელიშვილი სოფელ გულგულაში გახდა სოფლის განვითარებისათვის საჭირო საქმის ინიციატორი და მოგვიანებით კომუნის სულის ჩამდგმელი. 1890-იან წლებში, სოფლის მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობის გამოსწორების მიზნით, თანასოფლელების ორგანიზებით, მან წამოაყენა საერთო-სასოფლო მარანი-სარდაფის შექმნის იდეა, სადაც გლეხები დააგროვებდნენ ზედმეტი მოსავლისაგან დაყენებულ ღვინოს და მისი რეალიზაციის შემდეგ მიღებულ ფულს შენატანის პროპორციულად გაინაწილებდნენ, ან საერთო საქმის განვითარებას მოახმარდნენ. მარნის მშენებლობისათვის საჭირო თანხების მისაღებად მან მიწათმოქმედების სამინისტროს მიმართა, მისი შუამდგომლობა უპასუხოდ დარჩა და ღვინის „კომუნალური მეურნეობის“ შექმნის იდეა ჩაიშალა.
ცენტრალური ხელისუფლება არათუ ხელს უწყობდა, ხშირად საკმაო დაბრკოლებებს უქმნიდა ნებისმიერი თვითმოქმედი ჯგუფის ინიციატივას, დამოუკიდებლად ემოქმედათ თემის კეთილდღეობისათვის. ხელისუფლება ივანე კოლელიშვილს ავიწროებდა აქტიური საგანმანათლებლო მუშაობის, მისი ავტორიტეტისა და თავისუფალი აზროვნების გამოც. მიუხედავად ხელისუფლების მხრიდან შექმნილი დაბრკოლებებისა, იგი მაინც არ წყვეტდა გლეხების სამეურნეო გაერთიანების იდეის დამუშავებას, რაც მოახერხა კიდეც 1905 წელს, რევოლუციური მოძრაობის დროს. გარკვეული ფარული მოსამზადებელი სამუშაოების ჩატარების შემდეგ, 1906 წელს სოფელ გულგულაში ჩატარდა სოფლის ყრილობა, სადაც ივანე კოლელიშვილმა დამსწრე საზოგადოებას კომუნის დაარსება ამცნო და გლეხებს მოუწოდა შეერთებოდნენ ამ წამოწყებას:
„... ხომ ხედავთ, რომ ჩვენთვის არავინ ზრუნავს, ჩვენ თვითონ ვიზრუნოთ ჩვენი თავისთვის. სიღარიბის და გაჭირვების წამალი მე ძალიან ბევრი ვეძებე, მაგრამ ვერა ვიპოვე რა, გარდა ერთობისა, გარდა ძმობისა, გარდა ამხანაგობისა. ცალ-ცალკე რომ ვიყვნეთ, ჩვენ გაჭირვებას, ჩვენ დაბეჩავებას ვერ მოვუვლით, რადგან ჩვენი გაჭირვება დიდია, და ერთმანეთისგან გაცალკევებულებს ძალა არ შეგვწევს. ყველას ერთად – კი ძალიან გაგვიადვილდება ჩვენი ჭრილობების მოვლა, როგორც ერთ კამეჩთან ერთად მეორესაც უბამთ ხოლმე უღელში და ისინი ერთად ეწევიან ჭაპანს, ისე ჩვენც უნდა მოვიქცეთ.“
მან დამსწრე გლეხებს ქონების გაერთიანებისაკენ და ერთობლივი შრომისაკენ მოუწოდა. მართლაც დამსწრე 190 კომლიდან 70 ოჯახმა მაშინვე განაცხადა თანხმობა. ასე დაიწყო მუშაობა გულგულის კომუნამ, რომელსაც „ერთობა და ძმობა“ ეწოდებოდა. ერთობლივი ფიზიკური შრომა, მევენახეობა და ხორბლის წარმოება, მეფუტკრეობა, მეაბრეშუმეობა, ხელსაქმე – ფარდაგების, ხალიჩების და წინდების ქსოვა, მესაქონლეობა-მეფრინველეობა – ეს იყო კომუნის საქმიანობა. საღამოობით ტარდებოდა კომუნის კრებები, ასევე გარკვეული პერიოდულობით წევრთა საერთო კრებები. კომუნის წარმატება უცხო პირებსაც იზიდავდა, რომლებიც ამ გამოცდილების გასაცნობად მთელი საქართველოდან ჩამოდიოდნენ და ასევე ადგილობრივი, აქამდე ეჭვით განმსჭვალული გლეხებიც დაარწმუნა გაერთიანების სისწორეში. კომუნის ფარგლებში არა მხოლოდ სამეურნეო, რამედ კულტურულ-საგანმანათლებლო პროგრამაც მუშაობდა – ყველა დამკვირვებელი აღნიშნავდა, რამდენად სწრაფად მოისპო სოფელში საყოფაცხოვრებო კრიმინალი, ლოთობა და როგორ გააქტიურდნენ კომუნის წევრი ქალები, რომელთაც ცალკე შრომითი ჯგუფი ჰქონდათ ჩამოყალიბებული და ძალიან ცდილობდნენ, საგანმანათლებლო ინიციატივების წამოწყებას. კომუნართა რიცხვი მალე 120 კომლამდე გაიზარდა. მათ მოახერხეს მიწის დამატებითი ფართობების იჯარით აღება და საქმიანობის გაფართოება.
კომუნის იდეას და საქმიანობას არა მხოლოდ ხელისუფლება უყურებდა ეჭვის თვალით და მტრულად. კომუნის წარმატება სახიფათოდ მიაჩნდა სოფლის შეძლებულ გლეხობასაც, რომელთაც საკუთარი დიდი მამულები ჰქონდათ და რომლებიც დაქირავებულ შრომას იყენებდნენ; მტრული განწყობების პარალელურად, 1906 წლის პოლიტიკური ვითარებაც დაემატა – რევოლუციური მოძრაობა დამარცხდა და ე.წ. „შავი რეაქციის“ ხანამ მაზრის ადმინისტრაციას თავისუფლად მოქმედების საშუალება დაუბრუნა., რომელიც აქამდე პასიურად, მაგრამ ეჭვის თვალით უყურებდა უკონტროლო სამეურნეო და პოლიტიკურ წარმონაქმნს და ინიციატორის – ივანე კოლელიშვილის მოწოდებებს, რომ გლეხებს თავად ეზრუნათ თვითმმართველობის განვითარებაზე. მაზრის ადმინისტრაციამ „პრობლემის“ მოსაგვარებლად თანასოფლელებსა და კომუნის წევრებს შორის არსებული დაძაბულობა გამოიყენა და მხარეები ერთმანეთს მეტად დაუპირისპირა. განხეთქილება ფიზიკურ დაპირისპირებამდეც მივიდა, ივანე კოლელიშვილი დააპატიმრეს, ხოლო კომუნა დაშლილად გამოაცხადეს.
მსგავსი კარდინალური ცვლილებების წარმატებული, თუმცა უფრო ხანგრძლივი და კომპლექსური მაგალითი სოფელ ავლევის მოდერნიზაციას უკავშირდება, რომლის ინიციატორიც კონსტანტინე (კოსტა) ამირაჯიბი იყო. მან ახალგაზრდობიდანვე გადაწყვიტა, საზღვარგარეთ მიღებული ცოდნა და გამოცდილება თავის სოფელში გამოეყენებინა. იგი სამშობლოში დაბრუნდა და სოფლის მოდერნიზაციის რთულ გზას დაადგა.
ამირაჯიბის მთავარი მიზანი იყო ქართლში მეურნეობების განახლება გლეხებს შორის თანამედროვე ტექნოლოგიებისა და სამეურნეო მიდგომების პოპულარიზაცია და სხვ. მრავალი წელი დასჭირდა ინიციატორს მიზნის მისაღწევად; შეხვდა ბევრი დაბრკოლება, უწევდა თავდაპირველი მიდგომების გადაფასება და საქმის ხელახლა დაწყება. შეიქმნა თანამედროვე სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის პარკი, რასაც მომდევნო ნაბიჯებიც მოჰყვა: სამეურნეო ამხანაგობის დაფუძნება, რამაც სოფლის მცხოვრებთა შემოსავლები გაზარდა; სოფელში ქსენონის, სასოფლო-სამეურნეო სკოლისა და სახელობო კურსების გახსნა, სადაც სწავლა ძირითადად ქართულ ენაზე მიმდინარეობდა; სამეურნეო სკოლის პანსიონის მოწყობა, სადაც ცხოვრობდა 200-მდე მოსწავლე მთელი საქართველოდან; სახელოსნოების განვითარებით გაჩნდა შემოსავალი სხვა იდეების განხორციელებისათვის და საგანმანათლებლო წრეებისა თუ სკოლის შენარჩუნებისათვის.
შემდეგ დღის წესრიგში თავისუფალი დროის პრობლემა დადგა: კერძოდ, თუ როგორ უნდა მოხმარებოდა იგი მოსწავლეთა სულიერ განვითარებას. შედეგად, გაიხსნა მუსიკალური წრე, შეიქმნა ავლევის სასოფლო-სამეურნეო სკოლის ორკესტრი, იმართებოდა კონცერტები, რამაც თითქმის მთელი სოფელი მიიზიდა და ჩართო სოფლის კულტურულ ცხოვრებაში; მოგვიანებით ეკრანზე დიაფილმებსაც უშვებდნენ, სკოლაში თეატრალური სცენაც მოეწყო და დრამატული წრეც ამუშავდა.
1915 წლისათვის ავლევი საჩვენებელ ევროპული ტიპის სოფელს წარმოადგენდა. სოფელში მოქმედებდა სასოფლო-სამეურნეო და საკრედიტო ამხანაგობა, კოოპერატივი, ელექტროსადგური, რომელიც ელექტროენერგიით ამარაგებდა სკოლას, სახელოსნოებს, სახერხ და ხორბლის სალეწ მანქანებს, სოფელსა და წისქვილს. სამეურნეო ამხანაგობას მოწყობილი ჰქონდა მანქანა-იარაღების საცდელი სადგური, საცდელი მინდვრები ნათესებისათვის, ხეხილის ბაღი, საფუტკრე, ქიმიური ლაბორატორია, ცხენთსაშენი და ეტლების სადგური.
ჩამოთვლილი კონკრეტული მაგალითების მსგავსი – ეკონომიკური ცვლილებების და განვითარების გზით გრძლვადიანი მწყობრი და ევოლუციური განვითარების სცენარი უფრო და უფრო პოპულარული გახდა 1900-იანი წლების დასაწყისისათვის, რასაც საქართველოში კოოპერაციული მოძრაობის ბუმი და ნახტომისებური განვითარება მოჰყვა. ამ დარგის პერსპექტივას ზურგს უმაგრებდა წინა ათწლეულების გამოცდილებაც, რომელიც ცხადად აჩვენებდა, რომ საქართველოს დიდი ნაწილის სოფლის მეურნეობის წარმოებას შეეძლო, არა თუ ადგილობრივი საჭიროებები დაეკმაყოფილებინა, არამედ დიდი კაპიტალის დაგროვებაც მოეტანა და კომპლექსური განვითარების საფუძველი გამხდარიყო. ამის – მრავალპროფილიანი განვითარებისა და წარმატებული კოოპერატივის – ნათელი მაგალითი ქუთაისის გუბერნიის პირველ მეაბრეშუმეთა ამხანაგობას, მის ინიციატორს – ნესტორ წერეთელს და სოფელ კუხისა და გუბის განვითარებას უკავშირდებოდა.
ნესტორ წერეთელმა ლამის ოცწლიანი თავდაუზოგავი მუშაობით მოახერხა ხონის მიმდებარე სასოფლო თემების – კუხის და გუბის გამოცოცხლება და პოზიტიური საზოგადოებრივი ცვლილებების ორგანიზება სოფლის დონეზე. აღნიშნულმა მრავალპროფილიანმა მუშაობამ რეგიონში საკმაოდ დიდი ეკონომიკური და სოციალური ძვრები გამოიწვია. ნესტორ წერეთელი თავად სოფელ გუბში დაიბადა და განათლების მიღების შემდეგ საკუთარი სოფლის განვითარებისათვის ბრძოლა დაიწყო. 1883 წელს გახსნა ვაჟთა სასწავლებელი, სადაც თვითონ იყო მასწავლებელი. გარდა საგანმანათლებლო დაწესებულებისა, იგი ზრუნავდა სოფლად კულტურულ-სოციალური ცხოვრების განვითარებაზე. აწყობდა თეატრალურ დადგმებს, ბეჭდავდა სტატიებს ქართულ პრესაში ხონის თემის პრობლემების შესახებ, მათ შორის, ბევრს წერდა სამეურნეო გაერთიანებების და ამხანაგობების საკითხებზე და მათ მნიშვნელობაზე. 1883 წელსვე ხონში გახსნა წიგნის მაღაზია. რეგიონებში ქართული წიგნები და ქართულენოვანი პრესა ხშირად ხელმიუწვდომელი იყო; წიგნის მაღაზია კი სწორედ ქართულენოვანი ლიტერატურით მარაგდებოდა. მისივე ინიციატივით სოფელ გუბში გაიხსნა სასოფლო სკოლა; საკუთარ სახლში კი ჰომეოპათიურ აფთიაქს ამუშავებდა.
იმისათვის რომ სოფლის მეურნეობა სათანადოდ განვითარებულიყო და მოსახლეობის შრომას შესაბამისი მოგება მოეტანა, სოფლებს სარწყავი არხის გაყვანა ესაჭიროებოდათ. თვითონ თემი და ხელისუფლება ამ თვალსაზრით საკმაოდ პასიური იყო. ინიციატივა ნესტორ წერეთელმა თავის თავზე აიღო და მრავალწლიანი მუშაობის შედეგად (რომელსაც თან მრავალი დაბრკოლება ახლდა) სოფლად 78 კილომეტრის სიგრძის ცხენისწყალის არხი გაიჭრა, რომელიც 25 000 მოსახლის 12 000 დესეტინა ფართობს რწყავდა.
ნესტორ წერეთლის ძალისხმევით სოფლებში ამოქმედდა სკოლის საცდელი მეურნეობა; დაიწყო ფუტკრის მოშენება: მეფუტკრეობა მან ჯერ თვითონ შეისწავლა და ამ პროცესში შემდეგ მოსწავლეებიც ჩართო. სასწავლო პროცესი პრაქტიკულ გაკვეთილებს ეფუძნებოდა და მალე სკოლასთან საფუტკრე მეურნეობაც ამოქმედდა.
მოგვიანებით მან სოფლად სასოფლო ბანკის (სოფლის შემნახველ-გამსესხებელი ამხანაგობა) დაარსებაც გადაწყვიტა. საწყისი კაპიტალი მეწილეების, სოფლის მოსახლეობის შენატანებით იქმნებოდა; მეწილეები სესხს შეღავათით იღებდნენ და, გარდა ამისა, ბანკიდან შენატანის შესაბამისი სარგებელიც ერგებოდათ. ბანკმა ლამის 10 წელი სტაბილურად იმუშავა, რის შედეგად, ამხანაგობის წევრთა რიცხვი 27-დან 400-მდე გაიზარდა. აღნიშნულმა ბანკმა 20 წელზე მეტ ხანს იარსება.
წლების მანძილზე ეტაპობრივად განხორციელებულ მრავალმხრივ საქმიანობას 1895 წელს, მეაბრეშუმეთა სამეურნეო გაერთიანების „ქუთაისის გუბერნიის მეაბრეშუმეთა პირველი ამხანაგობის“ დაფუძნებაც მოჰყვა. ამხანაგობის დამფუძნებელი თავდაპირველად სულ 24 მოქალაქე იყო. წევრთა რაოდენობა ერთი წლის მანძილზე 400-მდე გაიზარდა. დადგენილი პაი 10 მანეთს შეადგენდა. ამხანაგობის საქმიანობაში აქტიურად მონაწილეობდნენ ქალები.
„...დიდს აღტაცებაში მოგიყვანთ აგრეთვე აბრეშუმის ქარხანაში მომუშავე სოფლის გოგოები, რომელნიც ქსოვის შესასწავლად დაიარებიან ქარხანაში და რომელთაც ცოტაოდენად კიდეც შეუსწავლიათ ქსოვის საქმე, რისთვისაც ყოველ დღიური გასამრჯელო ფასიც ეძლევათ ქარხნიდამ. ასე მაღლა დგას ჩვენი სოფლის გლეხის გონება, რომ მას შეუძლიან, ყველაფერი მალე და გაუჭირვებლად შეითვისოს, თუ მას თქვენს მაგალითს დაანახვებთ, საქმეს აჩვენებთ და არა ცარიელის სიტყვებით გამოუჭედავთ ყურებს...“[5]
გაერთიანებას სოფელ კუხში გამართული ჰქონდა აბრეშუმის პარკის საშრობი სარდაფი, ძაფსახვევი დანადგარები. პროდუქცია ევროპის (მარსელი, ლიონი) ბაზარზეც გადიოდა და საკმაოდ კარგი რეპუტაციაც შეიძინა. 1900 წელს ამხანაგობის ნაწარმმა პარიზის საერთაშორისო სასოფლო-სამეურნეო გამოფენაზე ბრინჯაოს მედალი მოიპოვა, ხოლო 1901 წელს კავკასიის საიუბილეო გამოფენაზე ოქროს მედალი დაიმსახურა. 1903 წლისათვის ამხანაგობას 2000-მდე წევრი ჰყავდა და წლიური ბრუნვა 3 000 000 მანეთს შეადგენდა. ნესტორ წერეთელი უშუალოდ ხელმძღვანელობდა ტონობით აბრეშუმის პარკის ექსპორტს ევროპაში, მარსელისა და ლიონის ბაზრებზე.
1910-იანი წლების დამდეგს კოოპერაციულმა მოძრაობამ ფართო და მასობრივი სახე მიიღო. კოპერატივები არსდებოდა თითქმის ყველა რეგიონში; იწყებოდა სამზადისი მათ ერთიან ქსელად ჩამოსაყალიბებლად და ვითარდებოდა დარგობრივი პრესა – გამოდიოდა სპეციალური პერიოდული გამოცემა, ჟურნალი„კოოპერაცია“, რომელის მეშვეობითაც მკითხველი ეცნობოდა ევროპული ქვეყნების გამოცდილებასა და მიღწევებს კოოპერატივების მუშაობის სფეროში.[6]
განვითარების ამ ეტაპისათვის, უკვე შესაძლებელი გახდა, სამეურნეო-ეკონომიკურ პროგრესზე მზრუნველი და საერთო-მაკოორდინირებელი საზოგადოების ჩამოყალიბებაც. ამ ამოცანის საკუთარ თავზე აღება ვერ შეძლო კავკასიის საიმპერიო სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოებამ, რომელიც 1850-იანი წლებიდან არსებობდა იმისათვის, რომ სამეურნეო ცოდნა გაევრცელებინა საზოგადოებაში; რეალურად კი, საზოგადოება ჩაკეტილ, ბიუროკრატიულ დაწესებულებად ჩამოყალიბდა, რომელსაც, როგორც თანამედროვეები აღნიშნავენ, არ ჰქონდა მჭიდრო კონტაქტი მიზნობრივ ჯგუფთან – სოფლის მოსახლეობასთან.
ამ სიტუაციაში, აუცილებელი გახდა ალტერნატიული ინიციატივის განვითარება. შედეგად, 1910 წელს შეიქმნა ქართული სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოება. მისი დამფუძნებლები და წევრები იყვნენ, როგორც პრაქტიკოსი მეურნეები, ასევე თეორეტიკოსები და განმანათლებლები, რომლებიც კარგად აცნობიერებდნენ სამეურნეო ცოდნის გავრცელების მნიშვნელობას. შექმნის მომენტში საზოგადოებას 88 წევრი ჰყავდა, ორი წლის შემდეგ კი უკვე 222.
დაბრკოლებების (როგორც პოლიტიკური, ასევე ლოკალური) მიუხედავად, ინიციატორები ცდილობდნენ, ბოლომდე მიეყვანათ დაწყებული საქმე საქართველოს სხვადასხვა სოფელში. მათ არაერთი წინააღმდეგობის გადალახვა და მძიმე შრომა უწევდათ. მუშაობდნენ საკუთარ მეურნეობებში და ამით მაგალითს აძლევდნენ სოფლის მცხოვრებლებს, წარმართავდნენ დამატებით საგანმანათლებლო საქმიანობას გლეხებისათვის. საზოგადოება განსაკუთრებით აქტიურად ქართლში და კახეთში მუშაობდა, ქართლში – მეხილეობის, ხოლო კახეთში – მეღვინეობის განვითარების თვალსაზრისით. 1912 წლისათვის საზოგადოებამ მოახერხა ქართლში და კახეთში აგრონომების მიმაგრება, რისთვისაც ისარგებლეს 1914 წლიდან რეგიონებში (მაზრებში) მოქმედი საერობო ინსტრუქტორების კადრებით, რომლებიც მრავალჯერ დაპირებული თვითმმართველობის შემოღებამდე, ფორმალურად მოსამზადებელ სამუშაოებს ასრულებდნენ და საერობო ხარჯიდან ფინანსდებოდნენ.
საზოგადოებას ჰყავდა მმართველი საბჭო და სხვადასხვა დარგობრივი სექცია: კოოპერატიული, სასოფლო-სამეურნეო კულტურების, მესაქონლეობისა და ტექნიკური. საზოგადოება გამოსცემდა საკუთარ ჟურნალს და სიახლეებითა და პრაქტიკული რჩევებით ამარაგებდა მკითხველ მეურნეებს.
სამეურნეო საზოგადოება, გარდა წევრების მიერ გაწეული პრაქტიკული საქმიანობისა, თემატური გაზეთებისა და სახელმძღვანელოებისა, თავადაც ყიდულობდა და აწყობდა საცდელ-საჩვენებელ მეურნეობებს. ცოდნის მიღებას სოფლად მცხოვრები გლეხები სწორედ ამ ნაკვეთებსა და მათთან არსებულ სამეურნეო სკოლებში ახერხებდნენ. რამდენადაც სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოება თავად ვერ გასწვდებოდა სამეურნეო სკოლების დაფუძნებასა და შენახვას, იგი სხვადასხვა სახით, მათ შორის სათავადაზნაურო ბანკთან შუამდგომლობით უჭერდა მხარს კერძო ინიციატივით არსებული სამეურნეო სკოლების არსებობასა და განვითარებას. დარგის განვითარებისათვის კოოპერაცია ინტერესთა ჯგუფებს შორის საკმაოდ ინტენსიური იყო.
ეს ყოველივე, 1870-იან წლებში გამომუშავებული „ალტერნატიული გეგმის“ უკვე პრაქტიკული განხორციელება, ერთი მხრივ, სამოქმედო კერებში არაფორმალური თვითმმართველი, მობილიზებული და აქტიური მოქალაქეების გამრავლებას, ეკონომიკური, კულტურულ და სოციალურ პროგრესს განაპირობებდა, მეორე მხრივ კი საშუალებას აძლევდა საერობო აქტივისტებსა და პროპაგანდისტებს, ამ მაგალითებზე დაყრდნობით მუდამ დაესაბუთებინათ და შეეხსენებინათ ცენტრალური ხელისუფლებისათვის, რომ საზოგადოება არათუ მზად იყო თვითმმართველობისათვის, არამედ ფაქტობრივად უკვე თავად უძღვებოდა საკუთარ ცხოვრებას:
„ამაში არ არსებობს აღარავითარი ეჭვი, რომ ჩვენი სოფლის მთელი სამეურნეო და ადმინისტრაციული ცხოვრება მედგრად მოითხოვს ერობას. თუ რამდენად მედგარია ეს მოთხოვნილება სჩანს იქიდანაც, რომ საზოგადოება ვეღარ კმაყოფილდება არსებულ დაწესებულებით და თვითონ ჰქმნის ისეთ კერძო ორგანიზაციებს, რომელნიც, თუმცა ფერმკთალად, მაგრამ მაინც ძალ-ღონის მიხედვით ასრულებენ ერობის ფუნქციებს. აიღეთ ყველა ჩვენი კერძო საზოგადოებანი, სასკოლო თუ სხვა საკულტურო, აიღეთ ჩვენი სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოებანი, რომელთა უმთავრესი არენა სოფელია, მიაქციეთ ყურადღება მათ სკოლებს, მათ საცდელ მინდვრებს, მათ ინსტრუქტორებს, აიღეთ აგრედვე წვრილი საკრედიტო დაწესებულებანი, მათის პატარა სესხით; დასასრულ, აიღეთ მთავრობის მოღვაწეობა, რომელიც იძულებულია ჩაერიოს საქმეში სხვადსხვა კომისიებით, რომ სოფლის მეურნეობა მოაწესრიგოს და, დასარულ, იმავე მთავრობისაგან გამართული „სიეზდები“, რომელთაც აზრადა აქვთ სამეურნეო და სამრეწველო დარგის მოწესრიგება. განა ეს იმას არ ამტკიცებს, რომ ერობის საჭიროება მომწიფდა.“[7]
მე-19 საუკუნის მიწურულისა და მე-20 საუკუნის დასაწყისის ზემოთ მოყვანილი მაგალითები კარგად აჩვენებს, თუ რამდენად მრავალმხრივი და კომპლექსური სამუშაოს გაწევა უხდებოდათ იმ ადამიანებსა და ინტერესთა ჯგუფებს, რომლებიც სოფლისა და თემის სოციალურ-ეკონომიკურ განვითარებას ცდილობდნენ; სწორედ ეს კომპლექსურობა და დარგობრივი გადაკვეთა წარმოადგენდა ერთგვარ ნიშანს იმისა, თუ როგორი უნდა ყოფილიყო ადგილობრივი თვითმმართველობის კომპეტენციები და რამდენად ხელსაყრელ ნიადაგს იპოვიდა იგი, რომ იმპერიის ცენტრალურ ხელისუფლებას, თუნდაც შეზღუდული სახით, დაეშვა კავკასიასა და საქართველოში.
[1] ფსევდონიმი; პერსონალიის დაზუსტება ვერ ხერხდება.
[2] ორიოდე სიტყვა ჩვენს ახლანდელს საჭიროებაზედ; წერილი მეგობართან, ნიკ. შაროევი. მნათობი, აპრილი, 1871 წელი.
[3] პროექტი „თანამშრომლობა ძლიერი სოფლისთვის“ განხორციელდა ორგანიზაციების − „სათემო განვითარების ცენტრი“, საერთაშორისო ხელოვნების ცენტრი − თბილისი, საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიისა და კულტურული მემკვიდრეობის არასამთავრობო მონიტორინგის მიერ 2015-2016 წლებში ფონდ „ღია საზოგადოება − საქართველოს“ მხარდაჭერით. პროექტის ფარგლებში მომზადდა და გამოიცა ორტომეული პუბლიკაცია „ინიციატივა ცვლილებისათვის − თემის თვითორგანიზებისა და თანამშრომლობის გამოცდილება საქართველოში, საბჭოთა ოკუპაციამდე“. პუბლიკაცია აერთიანებს XIX-XX სს. თემის თვითორგანიზების ოც სხვადასხვა მაგალითს.
[4] „სოფელი ქვემო მაჩხაანი − ქიზიყის კულტურულ-ეკონომიკური ცენტრი“, თამარ სიხარულიძე, ინიციატივა ცვლილებისათვის − თემის თვითორგანიზებისა და თანამშრომლობის გამოცდილება საქართველოში საბჭოთა ოკუპაციამდე, 2015 წ. გვ 49.
[5] კორესპონდენცია. ს. კუხი. ივანე გორდაძე, „ივერია“ № 45, 27.02.1896.
[6] დიანა კაკაშვილი, „მეცხვარეთა ამხანაგობა − მწყემსი“, „ინიციატივა ცვლილებისათვის − თემის თვითორგანიზებისა და თანამშრომლობის გამოცდილება საქართველოში, საბჭოთა ოკუპაციამდე, 2015 წ., გვ. 85
[7] „ერობის მოლოდინში“, ა – ი., „კლდე“ № 10, 18.11.1912, გვ. 1-3.
|
|