|
|
„თვითმართველობა ერთათ ერთი ფორმაა ხალხის მართველობის, ადგილობრივ ადმინისტრატიულ მართვა-გამგეობის. იგი იმავე დროს საფუძველია, რომელზედაც შენდება დემოკრატიული წეს-წყობილება. თავისუფალ რუსეთში იგი უნდა გახდეს ერთათ ერთ წარმომადგენლათ ცენტრალურ მთავრობის, მის ხელში უნდა მოიყაროს თავი ყველა ფუნქციებმა, რომელნიც ძველი რეჟიმის დროს სხვა და სხვა ბიუროკრატიულ უწყებებს შორის იყო განაწილებული.“
ძველი ნაშთები, ერთობა № 37, 02.05.1917 წ.
1917 წლის დადგომას პირველი მსოფლიო ომით გადაღლილი საზოგადოება ავი წინათგრძნობით შეხვდა; ეკონომიკური კრიზისი, სოფლების დაცლა ფრონტზე გაწვეული შრომისუნარიანი მამაკაცებისაგან და მეურნეობის დაცემა, შიმშილის აჩრდილის გამოჩენის საფრთხეს თვალსაჩინოს ხდიდა. რეალობას აცდენილი ცარისტული რეჟიმი კი უკვე უკანასკნელი ძალებით ცდილობდა ვითარების შენარჩუნებას – მინისტრები ელვის სისწრაფით იცვლებოდნენ; რეფორმების გატარების ნაცვლად კი ხელისუფლება, „ზურგში“ პატრიოტული მოტივებით დარაზმული და თვითორგანიზებული ქსელების – საერობო და ქალაქთა კავშირების ორგანიზაციების მოქმედებაშიც საფრთხეს ხედავდა და მათი შეზღუდვისათვის სინჯავდა ნიადაგს.[1] ამასთან, კავკასიაში მზადდებოდა ადმინისტრაციული ცვლილება – სამეფისნაცვლოს გაუქმება და საგენერალგუბერნატოროს შემოღება.[2]
ამ ფონზე ილუზიები თვითმმართველობის რეფორმის იდეის წარმატების შესახებ ცოტა ვინმეს თუ ჰქონდა; ამის მიუხედავად საზოგადოებრივი ინტერესის ფოკუსში მაინც მკაფიოდ იყო მოქცეული 1916 წლის საერობო თათბირის უკანასკნელი ეტაპის პერიპეტიები:მესამე და უკანასკნელი მცდელობა, რომ კავკასიას ნანატრი ერობა მიეღო; ამ პროექტს ჯერ კიდევ დიდი ბიუროკრატიული ლაბირინთების გავლა ელოდა წინ:
მეფისნაცვლის მიერ ცხადად გამოხატული პოზიციით, რომ კავკასიის ერობის საქმე საბოლოოდ – დადებითად – უნდა გადაწყვეტილიყო, პეტროგრადში გაგზავნილი პროექტი სახელმწიფო საბჭოს გადაწყვეტილებით განსახილველად გადაეცა უწყებათაშორის კომისიას, რომელსაც მეფისნაცვლის რწმუნებული, სენატორი მილიუტინი თავმჯდომარეობდა. ამ წინასწარი განხილვის შედეგად პროექტი კვლავ მინისტრთა საბჭოს უნდა დაბრუნებოდა,[3] რომელიც მოწონების შემთხვევაში მას სახელმწიფო სათათბიროს (დუმას) გადასცემდა ან ხელახლა დააბრუნებდა განსახილველად.[4] თებერვლის დასაწყისში უწყებათაშორისი საბჭო პროექტის განხილვას ნელი ტემპით შეუდგა[5] – ძირითადი დებულებები კამათს არ იწვევდა,[6] თუმცა ნათელი იყო, რომ პროცესი გაჭიანურდებოდა მეორეხარისხოვან საკითხებზე აზრთა სხვადასხვაობის გამო. მიუხედავად იმისა, რომ საბჭომ მეფისნაცვლის თხოვნის გამო წინასწარ დაიჭირა თადარიგი და განაცხადა, რომ გადამუშავებული პროექტი საკანონმდებლო პალატას გადაეცემოდა განსახილველად,[7] პროცესი ნელა მიიწევდა წინ – მომდევნო სხდომებზე, უფრო საკვანძო საკითხები, კერძოდ, ერობის ფინანსური კომპეტენციები იქცა საკამათოდ.[8] საბჭოს უკანასკნელი – მერვე სხდომა პეტროგრადში 1917 წლის თებერვლის ბოლო კვირაში გაიმართა, სადაც საინტერესო, სიმპტომატური გადაწყვეტილება მიიღეს: ერთი მხრივ, სამაზრო ერობებს იურიდიული დახმარების მოწყობის უფლება მისცეს და, ამავე დროს, მთელი საერობო მუშაობის და საკანცელარიო საქმის რუსულ ენაზე წარმოების მოთხოვნა შემოიტანეს (ადგილობრივი ენების დაშვებით, დაუყოვნებლივ რუსულად თარგმნის პირობით).[9]
საზოგადოებაში პროცესის მიმართ დომინირებდა რამდენიმე ტიპის სკეპტიკური პოზიცია, რომელთაც სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიები ახმოვანებდნენ საკუთარი იდეოლოგიური თვალთახედვიდან გამომდინარე. ყველაზე მარტივი პესიმისტური განწყობის საფუძველს კრიტიკოსთა ნაწილი პროცესუალურ ნორმებში ხედავდა – მეფისნაცვლის ხათრით დაჩქარების მიუხედავად, უწყებათაშორის საბჭოს დროულადაც რომ დაემთავრებინა პროექტის გადამუშავება, იგი სახელმწიფო საბჭოსგან (რომელსაც დაცინვით „რეფორმათა სავანეს“, ანუ განსასვენებელს ეძახდნენ) უნდა გადასცემოდა სახელმწიფო სათათბიროს, რომელის დღის წესრიგშიც იდგა მსოფლიო ომთან დაკავშირებული მძიმე და ფუნდამენტური საკითხები და გაზაფხულის სესიაზე კავკასიის ერობისათვის დრო ფიზიკურად არ დარჩებოდა, ზაფხულისთვის კი დუმას უფლებამოსილების ვადა უმთავრდებოდა და ძნელი სათქმელი იყო, მას მოქმედების დროს გაუხანგრძლივებდნენ თუ ახალი არჩევნები დაინიშნებოდა.[10]
ნაციონალისტური მიმართულების ჯგუფები პესიმიზმის საბაბს ხედავდნენ მეფის ხელისუფლების მხრიდან მიკერძოებაში სომხური „ბურჟუაზიული და ლიბერალური“ პოლიტიკური წრეების მიმართ, რომლებიც, საერობო თათბირიდან მოყოლებული, რეფორმის უმრავლესობის მიერ შეთანხმებული მოდელის მთავარი და შეურიგებელი ოპონენტები იყვნენ.[11] სომხურ პოლიტიკურ ინტერესთა ჯგუფების ხედვა ეფუძნებოდა შიშს, რომ სომხური მოსახლეობა სამომავლო საგუბერნიო და სამაზრო ერობაში უმცირესობაში აღმოჩნდებოდა მათი არაკომპაქტურობის გამო. შესაბამისად, მათი პროგრამის მთავარი კომპონენტები უმრავლესობის მიერ არჩეული – რუსეთის ერობის 1890 წლის მოდელის წოდებრივი და ცენზის უარყოფა და საყოველთაო არჩევითობა (დემოკრატიული პრინციპი), იყო კავკასიის მხარის ახალი ადმინისტრაციული გადამიჯვნა,[12] იმისათვის რომ სომხური მოსახლეობის ბალანსი დაცული ყოფილიყო. ისინი, ასევე, დამატებით ცდილობდნენ, სამაზრო ერობა შეეცვალათ „საუბნოთი“ (ან „სააგრონომოთი“), რომელიც მოსახლეობის ეთნოგრაფიული მახასიათებლის ფორმაზე იქნებოდა მორგებული და მათ გამიჯნავდა – მაგალითად, ერთი და იმავე მაზრის ბარის მოსახლე მესაქონლე-მომთაბარე აზერბაიჯანელებს და მთიანი რეგიონის მეურნე სომხებს. მსგავსი კარდინალური აცდენების გამო პროცესი ჩიხში შევიდა. ოპონენტები „საუბნო“ ერობას ფანტასტიკის სფეროს მიაკუთვნებდნენ. მართალია, მოწინააღმდეგე ბანაკის ნაწილისათვის გადამიჯვნაც არ ჩანდა პრინციპულად მიუღებელ მოთხოვნად, მაგრამ მათი უარყოფითი პოზიცია ეფუძნებოდა ხედვას, რომლის თანახმადაც ამ ძალებმა 1890 წლის ჩამორჩენილ მოდელს მხარი დაუჭირეს რეფორმის დაჩქარების საბაბით, რომ საბოლოოდ თვითმმართველობის დანერგვის გადაწყვეტილება მიეღოთ, თუნდაც ძალზე შეზღუდული, გადამიჯვნა კი იქნებოდა ხანგრძლივი და რთული პროცესი, რომელიც ერობის საკითხს კვლავ გაურკვევლ მომავალში გადაანაცვლებდა.
სოციალისტური ბანაკის ერობის საკითხის ხედვა პრინციპული და რაციონალური ჩანდა; ერთი მხრივ, ისინი აკრიტიკებდნენ კონკურენტ ქართულ, ნაციონალისტური ელფერის პარტიებს, რომლებმაც, მათი მოსაზრებით, არა კომპრომისის, არამედ რეალური შინაგანი მისწრაფებების გამო გაცვალეს დემოკრატიული თვითმმართველობის პრინციპები წოდებრივად პრივილეგირებულ 1890 წლის ერობის მოდელზე და ვერ აცნობიერებდნენ, რომ, მიუხედავად მოკავშირეების პოვნისა აზერბაიჯანელებსა და ჩრდილოკავკასიელებს შორის და საერობო თათბირზე უმრავლესობით გამოსვლისა, მათი პოზიცია ვერ იყო უფრო სიმპათიური, ვიდრე მოწინააღმდეგე – სომხური ძალების პროექტი, რომელსაც მიემხრო ცენტრის ლიბერალური საზოგადოებაც, რადგან სომხური მოდელი დემოკრატიული პრინციპის აფიშირებას ახდენდა, „უმრავლესობისა“ კი დისკრიმინაციულ-წოდებრივს. ამავე დროს ნათლად ჩანდა, რომ უმაღლესი ხელისუფლებისათვის გადაწყვეტილების მიღების მოტივი მთელი ნახევარი საუკუნის მანძილზე არასოდეს ყოფილა მოსახლეობის რეალური განწყობა და მზაობა თვითმმართველობისათვის და მას მხოლოდ პოლიტიკური მიზანშეწონილობა განაპირობებდა. კავკასიის შემთხვევაში კი მსგავსი – ნაციონალისტური ანტაგონიზმის დემონსტრირება ცარისტულ რეჟიმს კარგ საილუსტრაციო მასალას აძლევდა რეფორმის გადადების საჭიროების დასასაბუთებლად.[13]
უწყებათაშორის საბჭოს მუშაობა ჯერ არ ჰქონდა დასრულებული, იმისათვის, რომ სახელმწიფო საბჭოსათვის მიემართა და სახელმწიფო სათათბიროსთან პროექტის გადაგზავნის თადარიგი დაეჭირა, როდესაც გამწვავებული კრიზისის გამო იმპერატორმა 26 თებერვალს ახლად შეკრებილი დუმა დაითხოვა. პეტროგრადში მღელვარება უკვე გარნიზონს მოედო, რომლის მოთოკვაც საპოლიციო რეჟიმმა ვერ შეძლო. 27 თებერვალს დუმამ ძალაუფლება ხელში აიღო – შექმნა დროებითი აღმასრულებელი კომიტეტი და იმპერატორს ულტიმატუმი წაუყენა. რომანოვების მმართველობამ არსებობა შეწყვიტა და რუსეთმა ახალ ერაში შეაბიჯა.
პირველ მარტს, ტფილისში გაზეთ „თანამედროვე აზრის“ რედაქციაში მოსკოვიდან სასწრაფო დეპეშა მოვიდა,[14] რომელიც მეორე დღესვე უკვე ლეგენდად გადაიქცა: Мтавробадзе скончался. Оповестите всех. Ган.[15]
სოციალ-დემოკრატიულმა პარტიამ მაშინვე დაიწყო საორგანიზაციო მუშაობა – მეფის რეჟიმის დაცემის შესახებ ინფორმაციის გავრცელება და დროებითი მთავრობის მხარდამჭერი ძალების კოორდინაცია. 2 მარტიდან ტფილისში დაიწყო მასობრივი საზეიმო დემონსტრაციები. 3 მარტს მეტეხის ციხიდან პოლიტიკური პატიმრები გაათავისუფლეს.
დროებითი მთავრობის პარალელურად, პეტროგრადში ჩამოყალიბდა მუშათა და ჯარისკაცთა დეპუტატების საბჭო, რომელიც ფაქტობრივად რევოლუციური მასის და მემარცხენე პოლიტიკური პარტიების ინტერესების გამომხატველ ორგანოდ იქცა, განსხვავებით დროებითი მთავრობისაგან, სადაც ცენტრისტები და ლიბერალები ჭარბობდნენ. ამ დროიდან დაიწყო ე. წ. „ორხელისუფლებიანობის“ ერა.
ამ ფაქტორის გათვალისწინებით, და, ასევე, კავკასიის და ტფილისის სპეციფიკური მდგომარეობის გამო, სადაც ყველაზე ძლიერი და მასობრივი პარტიული ორგანიზაციების ქსელი სოციალ-დემოკრატიულ („მენშევიკების“ ფრაქცია) პარტიას ჰქონდა, 4 მარტს, კავკასიის მეფისნაცვალმა და ფრონტის სარდალმა, დიდმა მთავარმა ნიკოლოზ ნიკოლოზის ძემ სასახლეში მიიღო სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ლიდერები – ნოე ჟორდანია და ნოე რამიშვილი და მათ ანგარიში ჩააბარა პეტროგრადსა და კავკასიაში არსებული მდგომარეობის, მისი, როგორც ფრონტის სარდლის, გეგმების შესახებ და კმაყოფილება გამოთქვა საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის გამო.[16] მოქალაქეებმა ეს ძალაუფლების ფორმალურად გადაცემის ჟესტად აღიქვეს.
პარალელურად, პირველსავე დღეებში ჩამოყალიბდა მუშათა დეპუტატების საბჭოს საარჩევნო, საორგანიზაციო კომისია, რომელმაც უხელმძღვანელა დელეგატთა არჩევის პროცესს მუშათა ორგანიზაციებიდან[17] და უკვე 4 მარტისათვის მუშათა დეპუტატების საბჭო შეიკრიბა და აირჩია აღმასრულებელი კომიტეტი,[18] ამავე დღეს შედგა მუშათა დეპუტატების საბჭოს, ქალაქის თვითმმართველობის დეპუტატთა და პოლიტიკურ პარტიათა წარმომადგენლების კრება, სადაც ჩამოყალიბდა გაერთიანებული ორგანო – აღმასრულებელი კომიტეტი, რომელსაც ადგილობრივი მართვა-გამგეობა უნდა განეხორციელებინა.[19] მან თავი კავკასიის დროებით მმართველად გამოაცხადა და მიმართა დროებით მთავრობას, იგი ეცნო უფლებამოსილად ადგილობრივ საქმეებში. აღმასკომმა აირჩია სამი წარმომადგენელი კომისარი, რომლებიც პარალელურად თავმჯდომარეებად ითვლებოდნენ: ნოე ჟორდანია, ალექსანდრე ხატისოვი და ოფიცერი პოპოვი.[20] მუშათა საბჭომ მალევე დაამყარა კავშირი და დაიწყო ზეგავლენის მოპოვება ტფილისში ორგანიზებულ ჯარისკაცთა საბჭოზე, ამავე დროს პარტიების წარმომადგენლებს დაავალა, დაეწყოთ სოფლად ემისრების დაგზავნა ახალი დროებითი ხელისუფლების ორგანოების ჩამოსაყალიბებლად.[21] განსაკუთრებული ყურადღება გამახვილდა აღმოსავლეთ საქართველოს სოფლებზე. გადაწყდა სპეციალური – „მოწინავე მუშებისაგან“ დაკომპლექტებული – ორგანიზაციის შექმნა ამ მიზნის განსახორციელებლად.[22]
მიუხედავად სოციალ-დემოკრატიული პარტიის („მენშევიკების“ ფრთის) კონსტრუქციული განწყობისა[23] დროებითი მთავრობის მიმართ, ამ უკანასკნელმა არ ჩათვალა საჭიროდ, კავკასიაში უკვე თვითორგანიზებულ ადგილობრივი დროებით მმართველობას დაყრდნობოდა. მან კავკასიის განსაკუთრებული კომიტეტი – ე.წ. „ოზაკომი“ (Озаком – Особый Закавказский Комитет) ჩამოაყალიბა, ამიერკავკასიაში გავლენის მქონე 4 პარტიის – სოციალ-დემოკრატების, მუსავათის, დაშნაკცუტიუნის და სოციალისტ-ფედერალისტთა წარმომადგენლების მიწვევით, სათავეში კი კონსტიტუციურ-დემოკრატიული პარტიის წარმომადგენელი ვასილ ხარლამოვი ჩაუყენა. მომდევნო თვეების კრიზისის ფონზე „ოზაკომმა“ ფიქტიური ორგანოს სახე მიიღო, რომელსაც დამოუკიდებლად არ ჰქონდა რესურსი და ავტორიტეტი მმართველობისთვის და იძულებული იყო, გადაწყვეტილების აღსრულებისთვის მუშათა და ჯარისკაცთა საბჭოს აღმასკომისათვის მიემართა,[24] რომელიც ძალაუფლების ფაქტობრივ მფლობელად დარჩა.
სოფლად ადგილობრივი ხელისუფლების დროებითი ორგანოების მოწყობა წარიმართა შემდეგი პრინციპით: მაზრები დაიყო რაიონებად, სადაც რამდენიმე სოფლის საზოგადოება ერთიანდებოდა. სარაიონო ყრილობაზე მოსახლეობის წარმომადგენლები – რწმუნებულები ირჩევდნენ რაიონის საბჭოს, ის, თავის მხრივ, – აღმასრულებელ კომიტეტსა და კომისარს, სარაიონო საბჭოს წარმომადგენლები კი ერთად ირჩევდნენ მაზრის აღმასკომსა და სამაზრო კომისარს.[25] სამაზრო კომისრების ხელში მოიყარა თავი დროებითმა ადმინისტრაციულმა მართვა-გამგეობამ, სასამართლო ხელისუფლება კი დროებით მოსამართლეებს გადაეცათ, რომლებიც იუსტიციის მინისტრს უნდა დაემტკიცებინა სამაზრო კომისრების წარდგენით.[26]
ამავე დროს დაიწყო მზადება გლეხთა დეპუტატების ყრილობის ჩასატარებლად; 20 მაისს ჩატარდა მუშათა და გლეხთა დელეგატების[27] ყრილობა, რომელზეც ვერ შეძლეს დასწრება კავკასიის ყველა მხარის წარმომადგენლებმა და ამიტომ, უკვე 19 ივნისისათვის, შესაბამისი საორგანიზაციო მუშაობის შემდეგ მეორედ ჩატარდა ამიერკავკასიის გლეხთა სრული ყრილობა.[28] ყრილობა ერთ კვირაზე მეტ ხანს გაგრძელდა – მისი მთავარი განსახილველი საკითხები იყო მიწის რეფორმის სამომავლო პრინციპები, ადგილობრივი თვითმმართველობის მოწყობა და ნაციონალური საკითხის გადაჭრა, რომლებიც აისახა ყრილობის დროებითი მთავრობისადმი მიმართვაში, სადაც ყრილობა მიესალმებოდა დამფუძნებელი კრების მოწვევის გადაწყვეტილებას და კრებისაგან მოითხოვდა ამ საკითხების გადაწყვეტის წამოყენებას. ყრილობამ აირჩია დეპუტატები, რომლებიც შეუერთდნენ მუშათა და ჯარისკაცთა დეპუტატების საბჭოს შემადგენლობას, შეავსეს და გარდაქმნეს ის მუშათა, ჯარისკაცთა და გლეხთა დეპუტატების საბჭოდ.[29]
მიუხედავად იმისა, რომ ყოფილი იმპერიის ტერიტორიაზე ანარქიის დაწყების, ეკონომიკური კრიზისის გამწვავებისა და პირველი მსოფლიო ომიდან უმტკივნეულოდ გამოთიშვის საკითხის ჩიხში შესვლას მოყოლილი მზარდი უკმაყოფილების თავმოყრა მძიმე პერსპექტივებს უქადდა გარდამავალ პერიოდში მყოფ ქვეყანას, დამფუძნებელი კრების მოწვევის იმედები, რომელიც ყველა საჭირბოროტო საკითხს კონსენსუსით გადაწყვეტდა, ჯერ კიდევ კალაპოტში აყენებდა პროცესს. დროებითი მთავრობა და პოლიტიკური ძალების წარმომადგენლობითი ორგანოები აგრძელებდნენ მუშაობას ფუნდამენტური რეფორმებისათვის პირველი ნაბიჯების გადასადგმელად.
სასიცოცხლოდ აუცილებელი რეფორმების სიაში, განსაკუთრებით კავკასიაში, ერთ-ერთ მოწინავე ადგილზე იდგა თვითმმართველობის საკითხი. „ბიუროკრატ მთავრობაძის“ მიერ ათწლეულების მანძილზე დაბლოკილი ერობის საკითხზე მუშაობა რევოლუციის მონაპოვრის – საყოველთაო არჩევნების უფლების, ერთა თვითგამორკვევის და დემოკრატიის გარანტიების ფონზე, ერთი მხრივ, ეიფორიულ განწყობას ქმნიდა,[30] მაგრამ, ამავე დროს, წამყვანი პოლიტიკური ძალები აცნობიერებდნენ, თუ რა საპასუხისმგებლო იყო თვითმმართველობის დონეზე მათი გავლენის საარჩევნო გზით ასახვა[31] და გაზაფხულიდანვე პოლიტიკური ჭიდილის არენად საქალაქო არჩევნებსა და სამომავლო საერობო არჩევნებს მიიჩნევდნენ დიდ რეპეტიციად დამფუძნებელი კრების არჩევნებისათვის.
განახლებული – თავისუფალი და დემოკრატიული ერობის ჩამოყალიბების ინიციატივის დაძვრის პროცესი „ოზაკომის“ საშუალებით დაიწყო: 1917 წლის 13 ივნისს ნოე რამიშვილმა „ოზაკომის“ სათათბიროს წარუდგინა მოხსენება კავკასიაში ერობის შემოღების შესახებ, რის შედეგადაც სათათბირომ დაადგინა, რომ კავკასიაში საჭირო იყო რუსეთში არჩეული ერობის მოდელის შემოღება, რომელიც „ოთხფორმულიანი“ (პირდაპირი, საყოველთაო, თანასწორი და ფარული) კენჭისყრით იქნებოდა არჩეული. ასევე, აუცილებლად ჩაითვალა წვრილი საერობო ერთეულის შემოღებაც.[32] „ოზაკომის“ მიმართვის შემდეგ დროებითმა მთავრობამ შინაგან საქმეთა მინისტრის პირით მზადყოფნა გამოთქვა ერობის რეფორმის დაუყოვნებლივ განხორციელების შესახებ და აცნობა, რომ დაიწყო მოქმედება პროექტის შესამუშავებლად;[33] ამისათვის შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან ჩამოყალიბებულ სპეციალურად შექმნილ საგანგებო სათათბიროს სათავეში ჩაუდგა ბორის ვესელოვსკი და „ოზაკომის“წარმომადგენლები მიიწვია სათანამშრომლოდ.[34] სათათბირომ ამ ფორმატისათვის გამოყო კომისია, სადაც მიიწვიეს პოლიტიკური, ნაციონალური და ადგილობრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლებიც. მათი უმეტესობა პეტროგრადში იმყოფებოდა საგანგებო თათბირზე დამფუძნებელი კრების არჩევნების წესის შესამუშავებლად. კომისიამ შემადგენლობაში შეიყვანა დარგის სპეციალისტებიც. ივლის-აგვისტოს განმავლობაში სათათბირომ დაამუშავა ერობის ძირითადი დებულებები, რომელიც განსახილველად და ადგილობრივი პირობების მიხედვით გარდასაქმნელად „ოზაკომს“ გადმოუგზავნა:
„...1. ადგილობრივი ცხოვრების საზოგადოებრივი ხასიათის საქმეები და მათი მართვა-გამგეობა ერობათა ხელში რჩება, რომელიც ამ სფეროში მოქმედობს დამოუკიდებლათ.
2. ერობათა უფლება და მოვალეობა განისაზღვრება იმ წესებით, რომლის თანახმად შიდა გუბერნიებში არსებული ერობანი მოქმედებენ.
3. ერობათა კომპეტენცია გაფართოვებული იქნება ადგილობრივი პირობების მიხედვით (მაგ. წყლის საქმეთა გამგებლობა).
4. ერობა იქნება საგუბერნიო ან საოლქო, სამაზრო და სასოფლო.
5. საგუბერნიო და სამაზრო ერობანი არსდებიან ახალ ადმინისტრატიულ საზღვრებში (ი. საგანგებო აზრი ადმინისტრატიული გადამიჯვნის შესახებ).
6. წვრილ საერობო ერთეულს საფუძვლათ დაედება ერთი ეროვნებით დასახლებული ოლქი, რამდენათაც ეს შესაძლებელი იქნება. მცხოვრებთა რიცხვი უნდა აღწევდეს 10-დან 15 ათასამდე. სასურველია არსებული სოფლის საზოგადოებათა არ დაყოფა.
7. წვრილ საერობო ერთეულებათ ტერიტორიის დანაწილება და აგრეთვე სხვა წინასწარი მუშაობის მოსამზადებლათ მაზრაში ერობის შემოღების შესახებ – ყოველ მაზრაში სდგება საგანგებო კომისია. საკითხის საბოლოო გადაჭრა სასოფლო ერობათა შესახებ ენდობა საერობო კრებებს.
8. ერობის არჩევნები ხდება პროპორციონალური ხმის მიცემის სისტემით, ხმის მიცემა უნდა მოხდეს წერილობით. ამ წესითვე ხდება არჩევნები სასოფლო ერობისა. იმ ადგილებში, სადაც მომთაბარე ხალხი ცხოვრობს, არჩევნები ხდება იმ ალაგას, სადაც ეს ხალხი არჩევნების დროს იქნება დაბინავებული.
9. რათა ერობის აღმასრულებელ ორგანოში უზრუნველ ყოფილი იქნას სხვადასხვა საზოგადოებრივი, პოლიტიკური თუ ეროვნული ჯგუფების წარმომადგენლობა, დასაშვებია უმცირესობის სურვილის თანახმად, პროპორციონალური წარმომადგენლობა, უკეთუ ეს უმცირესობა ხუთ კაცზე ნაკლები არ არის.
10. იმიერ კავკასიის ყველა საგუბერნიო ქალაქები გამოყოფილ იქნან დამოუკიდებელ საერობო ერთეულებათ, რომელთაც მიენიჭება სამაზრო ერობათა უფლებანი. ყველა სამაზრო ქალაქები და აგრეთვე მაზრაში მდებარე ქალაქები, თუნდაც ამ უკანასკნელებში დიდ-ძალი მცხოვრებნი ცხოვრობდენ, სამაზრო ერთეულებათ არ გამოიყოფიან, ვინაიდან ასეთი საშვალებით შესაძლოა ქალაქთა და მაზრის მცხოვრებთა შორის არსებული ეკონომიური და სამეურნეო კავშირი დაირღვეს.
11. ბაქოს სამრეწველო რაიონი დამოუკიდებელ საერობო ერთეულად არ გამოიყოფა და არც შეიძლება ქალაქ ბაქოს შეუერთდენ ეს რაიონები, ვინაიდან, ასეთ შემთხვევაში კითხვა დაისმებოდა ამ რაიონში საქალაქო თვითმმართველობის შემოღების შესახებ, რაიც ერობის შემოღების საქმეს გააჭიანურებდა. ამასთან, მუდმივი მიჯნის უქონლობა საწარმოვო რაიონებისა და მაზრისაგან და მაზრის ფინანსიური ხელმოკლეობა საწარმოვო რაიონების გამოკლებით, გვიკარნახებს საწარმოვო რაიონების დამოუკიდებელ საერობო ერთეულებათ არ გამოყოფვას...“[35]
კომისიის მუშაობისას ახალი სიმწვავით იფეთქა მესამე საერობო თათბირის ნაანდერძევმა „გადამიჯვნის“საკითხმა: სომხურმა პოლიტიკურმა და საზოგადოებრივმა წარმომადგენლებმა კატეგორიულად მოითხოვეს ერობის შემოღებამდე ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლა – საერობო არჩევნების პრინციპის ცვლილებამ მათ პოზიციას დემოკრატიულობის ელემენტი მოაცილა და აშკარად გააშიშვლა ნაციონალური ანტაგონიზმი – როგორც არსებული ფაქტი ამიერკავკასიაში. კერძოდ, სომხური წარმომადგენლობა მოითხოვდა, გადამიჯნულიყო ერევნის და ელისავეტოპოლის გუბერნიები, სადაც ცალ-ცალკე სომხური მოსახლეობა უმცირესობაში იყო აზერბაიჯანულთან შედარებით, ხოლო საზღვრების შეცვლის შემთხვევაში და, ასევე, ყარსის გუბერნიიდან სომხური მოსახლეობით დომინირებული რამდენიმე მაზრის ერევნის გუბერნიაზე მიმატებით, ასევე ტფილისის გუბერნიის ახალქალაქისა და ბორჩალოს მაზრების დამატებით იქმნებოდა ორი ახალი გუბერნია – ერევნისა და განძაკის, სადაც უმრავლესობას სომხური მოსახლეობა წარმოადგენდა. შესაბამისად, ამ პროექტით სამხრეთ კავკასიის სამი მთავარი ერი მეტ-ნაკლებად ისაზღვრებოდა კომპაქტური განსახლების მიხედვით: ქართველებით დომინირებული რჩებოდა ტფილისის გუბერნია ორი მაზრის გამოკლებით და ზაქათალის ოლქით, ქუთაისის გუბერნია, ბათომის ოლქით და ყარსის გუბერნიის ორი „ნაშთი“მაზრით, ხოლო სამხრეთ აღმოსავლეთით კი ელისავეტოპოლის გუბერნიის ნაშთი და ბაქოს გუბერნია, სადაც აზერბაიჯანული მოსახლეობა იყო უმრავლესობაში.[36] დიდი კამათის მიუხედავად გადამიჯვნის ეს პროექტი სათათბიროს მცირე კომისიამ ასევე მიიღო და „ოზაკომს“ გადაუგზავნა განსახილველად.[37]
გადამიჯვნის საწინააღმდეგო არგუმენტები დიდად პრინციპული არ იყო. იგი გამომდინარეობდა ნაციონალისტური ხედვიდან, რომლისთვისაც მიუღებელი იყო ახალი ხელოვნური საზღვრების შექმნა მხოლოდ ერთი სუბიექტის სასარგებლოდ. ერობის რეფორმის პროცესში ჩართულ მხარეთა უმეტესობა აცნობიერებდა, რომ ხანგრძლივი დისკუსიის გაგრძელება გადამიჯვნის საკითხზე პროცესის პარალიზებას გამოიწვევდა.[38] გადამიჯვნის წინააღმდეგ ორი ძირითადი კონტრარგუმენტი გამოითქვა: პირველ რიგში, ეჭვის ქვეშ დადგა სტატისტიკური მონაცემები[39] რომელიც გუბერნიების მოსახლეობას აღწერდა, რადგან პირველი მსოფლიო ომის გამო ცვლილებები აშკარა იყო, ასევე ცარიზმის ნაციონალური პოლიტიკის გამო ეროვნებათა დახასიათება სპეციფიკურად ხდებოდა და მეორე – საზღვრების დადგენა და გამჯვნა ძალიან რთული და საფრთხილო საქმე იყო და აუცილებლად ადგილობრივი მოსახლეობის მჭიდრო მონაწილეობას მოითხოვდა და არა საქმის „პეტროგრადის კაბინეტებში გადაწყვეტას“, რისი მოხერხებაც სწორედ რომ ერობის გარეშე რთული ჩანდა.[40]
„ოზაკომმა“ გაითვალისწინა აღნიშნული არგუმენტები და მტკივნეული კომპრომისის გამონახვას შეეცადა; 14-15 ოქტომბერს ტფილისში „ოზაკომის“ წევრის, აკაკი ჩხენკელის ინიციატივით და თავმჯდომარეობით გაიმართა საერობო თათბირი, სადაც დებულების რამდენიმე პროექტი განიხილეს. როგორც მოსალოდნელი იყო, ამიერკავკასიის ერთა წარმომადგენლებს შორის კონსენსუსი ვერ შედგა. უმრავლესობამ მოიწონა ნოე რამიშვილის პროექტი და დაამტკიცა შესაბამისი რეზოლუცია:
მთლიანად რეზოლუცია 27 ხმით 9-ის წინააღმდეგ მიიღეს. დაშნაკცუტიუნის წარმომადგენლებმა თავიანთი პროექტის წამოყენების შემდეგ, როდესაც მან ვერ მოიპოვა მხარდაჭერა, თათბირი დემონსტრაციულად დატოვეს. თათბირმა გადაწყვიტა, ადმინისტრაციული გადამიჯვნისათვის ჩამოეყალიბებინა კომისია, სადაც სამივე ერის პარტიების მიერ დელეგირებული ხუთ-ხუთი წარმომადგენელი შევიდოდა.[41]
„ოზაკომმა“ შინაგან საქმეთა სამინისტროს აცნობა გადაწყვეტილება, რაზეც მისგან თანხმობა მიიღო.[42]
თათბირის გადაწყვეტილებამ კიდევ უფრო გააღრმავა ნაციონალური ანტაგონიზმი და დაძაბულობა ერთა შორის. პრესაში მწვავე დისკუსიის პარალელურად[43] აშკარა გახდა, რომ გადამიჯვნის კომისიაც ქაღალდზევე დაასრულებდა არსებობას, რადგან პროცესით უკმაყოფილო სომხურმა მხარემ სცადა, დაებლოკა კომიისის წევრობის ქართველი კანდიდატები ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიიდან, რამაც მდგომარეობა უარესად დაამძიმა.
ამ პერიპეტიების კვალდაკვალ, ტრანსფორმაციას განიცდიდა წამყვანი – სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ტაქტიკაც, რომელიც მუდამ კომპრომისის ძიებაში იყო და მე-20 საუკუნის დასაწყისიდანვე აცნობიერებდა, თუ რამდენად შეუქცევადი იყო და რა მძიმე რეალობას შექმნიდა ამიერკავკასიაში ნაციონალური ანტაგონიზმის გაძლიერება. თებერვლის რევოლუციის მომდევნო უახლოეს დღეებში სოციალ-დემოკრატთა ლიდერს, ნოე ჟორდანიას კავკასიის სამომავლო ადმინისტრაციული და ეროვნული მოწყობის საკუთარი პროექტი ჰქონდა, სადაც გათვალისწინებული იყო სამი ერის მიერ თანაბრად ათვისებული სივრცეების პრობლემა და დიდი ქალაქებისა, რომელთაც ცალკე, თავისუფალ ერთეულებად განიხილავდა.[44] მიუხედავად პარტიის შიგნით დისკუსიის დროს ამ პროექტის უარყოფისა, ნოე ჟორდანიამ ამიერკავკასიის მუშათა და გლეხთა დელეგატების მაისის ყრილობაზე პროექტის გადამუშავებული ვერსია წაიკითხა მოხსენების სახით, რომელშიც შემდეგი მოსაზრება იყო გამოკვეთილი: რევოლუციის წამყვანი ძალისათვის – მუშები, გლეხებისა და პროლეტარიატისათვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი იყო ეროვნული კულტურის განვითარება, და საკუთარ ენასა და წეს-ჩვეულებებზე დაფუძნება, რისთვისაც ფართო ადგილობრივი თვითმმარველობა იყო აუცილებელი. მისი აზრით, რადგან ამიერკავკასიაში სამი ერი იყო დომინანტი – ქართველები, სომხები და „თათრები“ (აზერბაიჯანელები), უნდა შექმნილიყო სამი ეროვნული (ეროვნულ-ტერიტორიული) თვითმმართველობა, ხოლო იმ ზონებში, სადაც ეს ერები შერეული იყვნენ, შესაბამისად შერეული თვითმმართველობა „ეროვნული კულტურული კავშირები“ უნდა ჩამოყალიბებულიყო. ეროვნული თვითმმართველობების კომპეტენცია კი ცენტრალური მთავრობის გადაწყვეტილებების ადგილზე განხორციელება და ადგილობრივი კულტურული, სამეურნეო, ვაჭრობა-მრეწველობის, სასამართლოს და ადმინისტრაციის გაძღოლა იქნებოდა.[45]
სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ეს სიფრთხილე და საკითხისადმი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება გამოხატული იყო პარტიის საარჩევნო პლატფორმაშიც (რუსეთის დამფუძნებელი კრებისთვის); ასევე ერთიანი, პარტიის ამიერკავკასიის ორგანიზაციის დოკუმენტებშიც ეროვნული საკითხი საკმაოდ ფრთხილად განიხილებოდა; არ იყო წარმოდგენილი ეროვნული საკითხის გადაწყვეტის კონკრეტული ფორმულა და მხოლოდ ერთა თვითგამორკვევის უფლებას და ფართო ადგილობრივ თვითმმართველობას უჭერდა მხარს. თუმცა ასევე ხაზგასმული იყო ნაციონალური ანტაგონიზმის პრობლემა და რუსეთის სახელმწიფოს ერთიანობის შენარჩუნების სურვილი.[46] ამავე დროს სოციალ-დემოკრატიული პრესა კიცხავდა დროებით მთავრობას,[47] რომლის ხისტმა დამოკიდებულებამ ფინეთის სეიმის და უკრაინის რადის მიმართ მდგომარეობა უფრო გაართულა.
ეროვნული საკითხის ხედვაში ტრანსფორმაციის ერთ-ერთი გამოხატულება სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ჩართულობა იყო აპრილში დაარსებულ საქართველოს ინტერპარტიულ საბჭოში, რომელიც ქართული პარტიების წარმომადგენლობით, საკოორდინაციო ორგანოს წარმოადგენდა სოციალ-დემოკრატთა საგრძნობი უმრავლესობით. რუსეთის პოლიტიკურ ცენტრში განვითარებულმა მოვლენებმა სექტემბრიდან ინტერპარტიულ საბჭოს დანიშნულება და ავტორიტეტი გაუმყარა.
1917 წლის 25 ოქტომბრის (7 ნოემბრის) ბოლშევიკური გადატრიალების შემდეგ ვითარება რადიკალურად შეიცვალა და ყველა კომპრომისული გადაწყვეტის გზა უკიდურესად შეიზღუდა. გაქრა განახლებული ერთიანი სახელმწიფოს რწმენა, უკანასკნელი იმედები რუსეთის დამფუძნებელი კრების ამარა დარჩა, მსოფლიო ომის ფრონტებზე მასობრივი დეზერტირობის გამო ფრონტი გაირღვა და შიდა პრობლემების დამატებით საგარეო ინტერვენციის საფრთხე რეალური გახდა.
11 ნოემბერს, ტფილისში, ევგენი გეგეჭკორის თავმჯდომარეობით შედგა თათბირი – რევოლუციური ორგანიზაციების, პოლიტიკური პარტიების, ამიერკავკასიის ერთა წარმომადგენლების, სამხედრო მაღალჩინოსნების და უცხო სახელმწიფოთა წარმომადგენლების დასწრებით, რომელსაც უნდა ემსჯელა კავკასიის მმართველობის მოწყობის საკითხზე.[48] კამათის შემდეგ თათბირმა გადაწყვიტა, არ ეცნო ბოლშევიკური გადატრიალების გზით შედგენილი საბჭოთა ხელისუფლება და კავკასიიდან არჩეული დამფუძნებელი კრების დეპუტატთა შემადგენლობით მოეწყო ამიერკავკასიის დროებითი მთავრობა. 15 ნოემბრიდან ამოქმედდა „ამიერკავკასიის კომისარიატი“, რომელმაც მზადება დაიწყო ამიერკავკასიის სეიმის მოსაწვევად. პარალელურად კომისარიატმა მაზრებში უცვლელად დატოვა უკვე ჩამოყალიბებული დროებითი მმართველობის სისტემა, სამაზრო კომისრების და კომიტეტების სახით.[49]
22 ნოემბერს, ტფილისში დაიწყო საქართველოს ეროვნული ყრილობა, სადაც დელეგატებად მიწვეული იყვნენ მუშათა, ჯარისკაცთა და გლეხთა დეპუტატების საბჭოს წევრები, ქალაქების საბჭოების წევრები, პოლიტიკურ პარტიათა წარმომადგენლები, სათავადაზნაურო საკრებულოს წევრები, სამაზრო კომიტეტების წევრები, საზოგადოებრივი ორგანიზაციების დელეგატები, ერთა წარმომადგენლები და ა. შ. ეროვნულმა საბჭომ დეკლარაციის სახით კვლავ ერთიან რუსეთზე ორიენტაცია აღიარა, თუმცა აღნიშნა, რომ დამფუძნებელი კრების დეპუტატებისათვის პროგრამად საქართველოს სრულ თვითმმართველობას ითხოვდა, საკუთარი საკანონმდებლო კრებით. ყრილობა საჭიროდ ცნობდა გადამიჯვნას ურთიერთთანხმობის ნიადაგზე და უმცირესობების დაცვის გარანტიებს, ასევე აცხადებდა, რომ რუსეთის დამფუძნებელი კრების დაბრკოლების შემთხვევაში უფლებას იტოვებდა, მოეწვია კავკასიის ან ცალკე ერების დამფუძნებელი კრება, მანამდე კი ეროვნული საკითხის დაცვისათვის ეროვნულ საბჭოს დააკომპლექტებდა.[50] ეროვნულ საბჭოში საერობო სექციაც ჩამოყალიბდა.
პარალელურად, ამიერკავკასიის კომისარიატმა 27 ნოემბერს გამოსცა დეკრეტი ამიერკავკასიაში ერობის შემოღების შესახებ:
„1) საერობო თვითმმართველობის შემოღების დებულება ვრცელდება მთელ ამიერ კავკასიაზე.
2) იმ გუბერნიებში, ოლქებში და მაზრებში, სადაც ადმინისტრატიულ გადამჯვნის საკითხი არ აღიძვრება, შეიძლება დაუყოვნებლივ შემოღებულ იქნას ერობა.
შენიშვნა: ამ მხრით ადმინისტრატიულ საზღვრების შესახებ უნდა ჩაითვალოს: ბაქოს, ქუთაისის და შავი ზღვის და ბათუმის გუბერნია, დაღესტნის ოლქი და სოხუმის და ზაქათალას მხარე. თფილისის, სიღნაღის, თელავის, თიონეთის, დუშეთის, გორის და ახალციხის მაზრები, არეში და ნუხის მაზრა განჯის გუბერნიაში. ყარსის ოლქის, ადაგანის და ოლთის მხარე.
3) ამ დეკრეტის გამოცემის დღიდან ერთი თვის განმავლობაში ამიერ კავკასიის კომისარიატი სწყვეტს ადმინისტრატიულ გადამიჯვნის სადაო საკითხებს და წინასწარ ამის ნებას იღებს ქართველთა, სომეხთა და მუსულმანთა ნაციონალურ საბჭოებიდან და დაუყოვნებლივ შემოიღებს იქ ერობას.
შენიშვნა: სადაოთ აღიარებულია ერევნის გუბერნია, განჯის, ყაზახის, ჯევანშირის, შუშის, ზანგეზურის და ჯარიაგინის მაზრები, ყარსის და ყაგიზმანის მხარე და ახალციხის და ბორჩალოს მაზრები... “[51]
გადამიჯვნის დასაწყებად გადაწყდა კომისიის შედგენა, სამი ერის სამ-სამი წარმომადგენლის სახით.[52]
თავის მხრივ, საქართველოს ეროვნულმა საბჭომ, ერობის შესახებ შემდეგი რეზოლუცია მიიღო:
„... 1) ერობა ერთი უდიდესი და აუცლებელი საჭიროებათაგანია ჩვენი სოფლისა.
2) რომ ამ საჭიროებამ თავი იჩინა განსაკუთრებით აწინდელი ომის დროს, რომელმაც გამოიწვია რუსეთში და ჩვენშიც ნორმალურ ეკონომიურ ცხოვრების რადიკალური დარღვევა და სხვათა შორის უკიდურესი სასურსათო კრიზისი.
3) რომ ერობის შემოუღებლობა დიდათ აფერხებს ჩვენი ქვეყნის წინსვლას და განვითარებას, საჭიროდა სცნო:
1. დაუყოვნებლივ შემოღებულ იქმნას საქართვლოში სამ სართულიანი ერობა:
ა. მცირე საერობო ტერიტორიული ერთეული, ადგილობრივი პირობების მიხედვით.
ბ. სამაზრო და
გ. საგუბერნიო, ანუ საოლქო.
2. ერობა შემოღებულ უნდა იქმნას საყოველთაო (განურჩევლად სქესისა), პირდაპირ, თანასწორ, ფარულ და პროპორციონალურ საარჩევნო უფლებაზე.
3.ერობას უნდა მიენიჭოს არა მარტო სამეურნეო ფუნქციები, არამედ სახელმწიფო მართველობის უფლებებიც ადგილობრივ საჭიროებათა დასაკმაყოფილებლად, – კერძოდ, თვით-დაბეგვრისა და სავალდებულო დადგენილებათა გამოცემის უფლება.
4.საერობო დაწესებულებათა დადგენილების გასაჩივრება ფორმალური კანონიერების მხრივ შეუძლიან სასამართლოში ყოველს მოქალაქეს და იურიდიულ პიროვნებას, უმაღლესი მეთვალყურეობა ფორმალური კანონიერების ფარგლებში მოქმედებისა ეკუთვნის მთავრობის ადგილობრივ კომისართ, რომელიც გაასაჩივრებს სასამართლოში.
5.ერობის დაუყოვნებლივ შემოღებაზე ზრახვა და მისი განხორციელება, ზემო აღნიშნულ პირობათა დაცვით, მიენდოს საქართველოს ეროვნულ საბჭოს.
6.დაუყოვნებლი მიღებულ იქნას ზომები რათა თბილისის გუბერნიის 7 უდავო მაზრაში დაუყოვნებლივ შემოღებულ იქმნას ერობა და სადავო მაზრების გამო არ შეჩერდეს არც საგუბერნიო საერობო დაწესებულებათა შემოღება თბილისის გუბერნიაში, არც სამაზრო დაწესებულებათა ახალქალაქის მაზრაში.“[53]
დადგენილების და დეკრეტის თანახმად, მაზრებში საერობო არჩევნებისათვის მოსამზადებელი სამუშაოების დასაწყებად მოქმედებას შეუდგნენ. პარალელურად ახლოვდებოდა რუსეთის დამფუძნებელი კრების გახსნის დღე, რომელსაც სიცხადე უნდა შეეტანა ბუნდოვან მომავალში.
1918 წლის 8 იანვარს ამიერკავკასიის კომისარიატმა დაამტკიცა დროებითი საერობო დებულება.[54] არჩევნებისათვის ფორმალურად ყველაფერი მზად იყო.
[1] საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წინააღმდეგ, თანამედროვე აზრი № 8, 11.01.1917. ირონიულია, რომ თავად სტატიაც სასტიკად არის ცენზორის მიერ დაჩეხილი.
[2] რეფორმა კავკასიაში, თანამედროვე აზრი № 16, 20.01.1917
[3] კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 10, 13.01.1917.
[4] საერობო პროექტის ბედი, თანამედროვე აზრი № 10, 13.01.1917.
[5] ერობა კავკასიაში, თანამედროვე აზრი № 31, 08.02.1917.
[6] თათბირი კავკასიის ერობაზე, საქართველო, № 34, 14.02.1917.
[7] კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 38, 17.02.1917.
[8] კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 40, 19.02.1917; კავკასიის ერობის გარშემო, თანამედროვე აზრი № 42, 22.02.1917
[9] კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 44, 24.02.1917.
[10] საერობო პროექტის ბედი, თანამედროვე აზრი № 17, 21.01.1917.
[11] კავკასიის ერობა, საქართველო № 40, 21.02.1917.
[12] ნ. ნიკოლაძის წერილი „რუსკაია ვოლიას“ 33-ე ნომერში, ერობა კავკასიაში, საქართველო № 32, 10.02.1917 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 44, 24.02.1917.
[13] კარლო ჩხეიძე, ერობა კავკასიაში, თანამედროვე აზრი № 41, 21.02.1917
[14] ვასო წულაძე, პატარა ამბები, კავკასიონი XII, პარიზი, 1967 წ.
[15] მთავრობაძე გარდაიცვალა. შეატყობინეთ ყველას. გან (გოგიტა ფაღავას ფსევდონიმი). სამხედრო ცენზურისათვის გვერდის ასავლელად მოსკოვში მყოფმა ვიქტორ ნოზაძემ და გოგიტა ფაღავამ ასე მოახერხეს რევოლუციის შესახებ ინფორმაციის გადაცემა თბილისში სოციალ-დემოკრატიული გაზეთის რედაქციისათვის.
[16] სოც.-დემოკ. პარტიის წარმომადგენლები ნამესტნიკთან, თანამედროვე აზრი № 52, 05.03.1917
[17] ნოე ჟორდანია, ჩემი წარსული, „სარანგი“, თბილისი, 1990 წ.
[18] მუშათა დეპუტატების საბჭო, თანამედროვე აზრი № 53, 07.03.1917
[19] ქალაქის აღმასრულებელი კომიტეტი, თანამედროვე აზრი № 53, 07.03.1917
[20] ქალაქის აღმასრულებელ კომიტეტში, თანამედროვე აზრი № 55, 09.03.1917
[21] მუშათა დეპუტატების საბჭოში, თანამედროვე აზრი № 56, 10.03.1917
[22] მუშათა დეპუტატების საბჭოში, თანამედროვე აზრი № 59, 14.03.1917
[23] სოც. დემოკრატების კრება, თანამედროვე აზრი № 59, 14.03.1917
[24] ნოე ჟორდანია, ჩემი წარსული, „სარანგი“, თბილისი, 1990 წ.
[25] რევოლიუცია პროვინციაში, ერთობა № 61. 02.06.1917
[26] ადგილობრივ დაწესებულებათა გარდაქმნა, ერთობა № 12. 29.03.1917
[27] მუშათა და გლეხთა სიეზდი, ერთობა № 47. 16.05.1917
[28] გლეხთა ყრილობა, ერთობა № 72. 14.06.1917
[29] ვენე აღათიაშვილი, ამიერ კავკასიის გლეხთა დელეგატების სიეზდი, ერთობა
№ 83. 28.06.1917
[30] ძველი ნაშთები, ერთობა № 37, 02.05.1917
[31] დემოკრატიული თვითმმართველობა, ერთობა № 14, 31.03.1917
[32] ერობა კავკასიაში, ერთობა № 71, 13.06.1917
[33] ერობა კავკასიაში, ერთობა № 83, 28.06.1917
[34] ერობა კავკასიაში, ერთობა № 87, 04.07.1917
[35] ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 148, 17.09.1917
[36] საგუბერნიო და სამაზრო გადამიჯვნის შესახებ ამიერ-კავკასიაში, ერთობა № 120, 11.08.1917
[37] ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 148, 17.09.1917
[38] გ.ვ. (გრიგოლ ვეშაპელი), კავკასიის გადამიჯვნა და ერობა, საქართველო № 205, 19(2).09.1917
[39] ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 148, 17.09.1917
[40] ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 169, 13.10.1917
[41] ერობა ამიერ კავკასიაში, ერთობა № 172, 17.10.1917
[42] ერობა კავკასიაში, პეტროგრადი. ერთობა № 170, 14.10.1917
[43] ა. ერზინკიანი, ერობის საკითხი და დაშნაკცაკანები, ერთობა № 181, 27.11.1917 – № 185, 01.11.1917
[44] ვასო წულაძე, მოგონებანი, კავკასიონი XIII, პარიზი, 1968 წ.
[45] ეროვნული საკითხი, ერთობა № 70, 13.06.1917
[46] დამფუძნებელ კრების საარჩევნო პლატფორმა (რ.ს.დ.მ.პ. საორგანიზაციო კომიტეტის მიერ შემუშავებული), ერთობა № 154, 24.09.1917, № 155, 26.09.1917. რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მუშათა პარტიის ამიერ-კავკასიის ორგანიზაციათა საოლქო კომიტეტის საარჩევნო პლატფორმა, ერთობა № 117, 22.10.1917.
[47] დროებითი მთავრობა და დამორჩილებული ერები, ერთობა № 118, 09.08.1917
[48] თათბირი ამიერ კავკასიაში მმართველობის მოწყობის შესახებ, № 195, 12.11.1917
[49] ამიერ კავკასიის ადგილობრივ მთავრობის ორგანიზაცია, საქართველო № 224, 12(25).11.1917, № 225, 13(26).11.1917
[50] საქართველოს თვითმმართველობა, ერთობა № 204, 25.11.1917
[51] დეკრეტი ამიერ კავკასიაში ერობის შემოღების შესახებ, ერთობა № 206, 28.11.1917
[52] ერობის შემოღების გარშემო, ერთობა № 206, 28.11.1917
[53] ეროვნული ყრილობის რეზოლუციები, 7. ერობა, ერთობა № 207, 29.11.1917
[54] ერობის გარშემო, ერთობა № 6, 10.01.1918
|
|