|
|
„...ჩვენი წესწყობილება დემოკრატიულია, დემოკრატია კი ორ ძალას ეყრდნობა ქალაქს და სოფელს – გაძლიერება სოფლის და ქალაქის თვითმმართველობათა, აი, ჩვენი მთავრობის საზრუნავი საქმე. სადაც ეს თვითმმართველობანი ძლიერნი არ არიან, იქ დემოკრატია სუსტია. მაგ., ამერიკაში კომუნა ყველაფერია, იქ თვითმმართველობანი ყველაზე უფრო ძლიერია. საფრანგეთში, როგორც ბურჟუაზიულ დემოკრატიულ სახელმწიფოში, საშინელი ცენტრალიზმია განვითარებული. ყველა დემ. ქვეყნებში არის მიდრეკილება ამერიკის კომუნისაკენ და სცდილობენ დაახლოვებით მაგისთანა თვითმმართველობის შექმნას. არა დემოკრატიული ქვეყნები კი საფრანგეთის ცენტრალიზმისკენ მიისწრაფვიან.“
ნოე რამიშვილის სიტყვა საქართველოს ერობათა წარმომადგენლების მეორე ყრილობაზე;
ერთობა № 213; 20.09.1919
Караул устал[1] – 1918 წლის 5 იანვარს, პირველ და უკანასკნელ სხდომაზე, ანარქისტი მატროსის, ჟელეზნიაკოვის „რკინის არგუმენტმა“ წერტილი დაუსვა რუსეთის დამფუძნებელი კრების არსებობას და თან მიაყოლა თითქმის მთელი წლის განმავლობაში ნაფერები იმედები, რომ სრულიად რუსეთის კანონიერი წარმომადგენლები გადაწყვეტდნენ ყველა იმ მტკივნეულ და სამკვდრო-სასიცოცხლო პრობლემას, რომელთა რიცხვიც თებერვლის შემდგომ განუხრელად იზრდებოდა.
ამიერკავკასიის პოლიტიკური ელიტის უმრავლესობის მიერ გამოჩენილი პოლიტიკური ალღოს სისწორე დადასტურდა – ბოლშევიკური დიქტატურის პირობებში რუსეთის ერთიანობის შენარჩუნებისა და სახელმწიფოებრივი მოწყობის სამართლებრივი გზით გადაწყვეტის გეგმა დამფუძნებელი კრების იდეასთან ერთად გაურკვეველი, უიმედო ვადით გადაიდო. ამიერკავკასიის პოლიტიკურ ძალებს უფრო მკაცრი რეალობისათვის თვალის გასწორება და მხოლოდ საკუთარ ძალებზე დაყრდნობის გარდაუვალ და არასასიამოვნო საჭიროებასთან გამკვლავებაზე მოუწიათ ფიქრი, რისთვისაც ძალთა კონსოლიდაცია იყო აუცილებელი.
კრიზისული მდგომარეობის შეგრძნებას რამდენიმე ფაქტორი განაპირობებდა; რევოლუციის წყაროს – ყოფილი იმპერიის მოსახლეობის სამი ძირითადი პრობლემის – ომის, მიწისა და ეროვნული თვითგამორკვევის საკითხის მოწესრიგებისათვის რეალური ნაბიჯები არ გადადგმულა. მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი, გლეხობა, უკვე ფეთქებადსაშიში მასა იყო – მათი ოჯახის წევრები კვლავ მსოფლიო ომის ფრონტზე იღუპებოდნენ, შიმშილობა ძლიერდებოდა, მიწით და ქვეყნის ბუნებრივი რესურსებით სარგებლობის ახალი პრინციპი გაურკვეველი იყო, ძველი კი აღარ მოქმედებდა. ეს ვითარება ნაყოფიერ ნიადაგს ქმნიდა იმისათვის, რომ გლეხთა მასას ზურგი შეექცია ახალი დროებით აღძრული იმედებისათვის და „რევოლუციის მონაპოვარი“ ეჭვქვეშ დაეყენებინა, რეაქციული ძალებისათვის მოქმედების თავისუფლების მიცემით ან საკუთრივ ანარქიული გამოსვლებით.[2]
ამ ფონზე, გაცილებით რთული იყო კავკასიის, როგორც ფრონტისპირა რეგიონის, მდგომარეობა; ჩამოთვლილ პრობლემებს ამწვავებდა ეროვნული ანტაგონიზმიც, რომლის რეგულირების მცდელობებიც გარდამავალ პერიოდში ჩიხში შევიდა. ფრონტზე დეზერტირობა უკვე მასობრივ სახეს იღებდა და გარდა ფრონტის გაშიშვლებისა და ოსმალეთის არმიისათვის გზის გახსნისა, დაბრუნებული ჯარის ნაწილების ანარქიული გამოსვლები ჯერ კიდევ შენარჩუნებულ, მაგრამ მყიფე პოლიტიკურ სტაბილურობას ემუქრებოდა.
ამ მდგომარეობიდან გამოსვლისათვის შემუშავებულ გადაწყვეტილებას – ამიერკავკასიისთვის შექმნილიყო ადგილობრივი მმართველობის ორგანო და მას დამოუკიდებლად ემუშავა ყველა პრობლემის გადასაწყვეტად, თავისი არგუმენტები ჰქონდა, თუმცა კრიტიკაც პოლიტიკური სპექტრის უკიდურესი მემარცხენე და მემარჯვენე ფრთებიდან მწვავე იყო. ინიციატორებს, ყველაზე გავლენიან კავკასიურ პარტიებს (სოციალ-დემოკრატები („მენშევიკები“), „დაშნაკცუტიუნი“ და „მუსავათი“) პოლიტიკური ნაბიჯის სისწორის მთავარ არგუმენტად ის ჰქონდათ, რომ ამ დრომდე ამიერკავკასიაში მოქმედი დროებითი მმართველობის არც ერთი ორგანო და ახალი ინსტიტუციები არ იყო მოსახლეობის სრულუფლებიანი წარმომადგენელი – მუშათა, გლეხთა და ჯარისკაცთა საბჭოები კლასობრივი იყო, ეროვნული საბჭოები კი ნაციონალურ ინტერესებს გამოხატავდნენ და არც ესენი იყვნენ საყოველთაო არჩევნების გზით დაკომპლექტებული. არსებულ პოლიტიკურ კრიზისს კი სწორედ საყოველთაო არჩევნების გზით ჩამოყალიბებული, მოსახლეობის უმრავლესობის ნდობით აღჭურვილი დეპუტატების ერთობა სჭირდებოდა,[3] რომელიც საკანონმდებლო და მმართველობით ფუნქციებს აიღებდა. მეორე მხრივ, ეს ერთობა ვერ მოეწყობოდა ცალ-ცალკე კავკასიის ერებისთვის, რადგანაც მთავარი კითხვა სწორედ იყო ეროვნული ტერიტორიების „გამოჭრა“, რომლებზედაც შემდეგ შესაძლებელი იქნებოდა ეროვნული თვითმმართველობების განვითარება.
ამ საფუძველზე რუსეთის დამფუძნებელი კრების კავკასიის საარჩევნო ოლქიდან არჩეულმა დეპუტატებმა საორგანიზაციო სამუშაოების შემდეგ ამიერკავკასიის სეიმის დაკომპლექტების პრინციპები და სეიმის რეგლამენტი განსაზღვრეს. ოლქის ამომრჩეველთა რაოდენობიდან საარჩევნო მეტრის გადაანგარიშების შემდეგ მათ რიცხვს პარტიული სიებიდან დაემატა მომდევნო ნომრები და 1918 წლის 10 თებერვლიდან სეიმი მუშაობას შეუდგა 155 დეპუტატის შემადგენლობით.[4] მან 12 მარტისთვის ამიერკავკასიის კომისარიატის ფუნქციები ამოწურულად ცნო და დააკომპლექტა ამიერკავკასიის მთავრობა.[5]
მიუხედავად იმისა, რომ სეიმისა და ამიერკავკასიის მთავრობის ძირითადი ამოცანა იყო ოსმალეთთან მოშლილი ფრონტის გამაგრება და საზავო მოლაპარაკებების გზით მხარის უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, იგი პარალელურად შეუდგა სხვა ფუნდამენტური რეფორმებისათვის პირველი ქმედითი ნაბიჯების გადადგმას – შეიმუშავა მიწის რეფორმის პროექტი,[6] განაახლა მუშაობა გადამიჯვნისთვის და განაგრძო კომისარიატის მიერ გადაბარებული საერობო რეფორმის ცხოვრებაში გატარება. სეიმში დაარსდა ადგილობრივი მმართველობისა და თვითმმართველობების კომისია.
1918 წლის 18 თებერვალს დაარსდა ერობის შემომღები ინსტრუქტორის სამდივნო (კანცელარია)[7] ჯერ კიდევ მოქმედ ამიერკავკასიის კომისარიატთან, რომელმაც დაიწყო სამაზრო საერობო კომისიების მოწყობა – სამაზრო აღმასრულებელი კომიტეტების შემადგენლობებიდან, მაზრების სხვა რევოლუციური და საზოგადოებრივი ორგანიზაციებიდან და მათი მომარაგება, როგორც სახელმძღვანელო დოკუმენტებით (საერობო დებულება (1918 წლის 25 იანვარი), დებულების ამოქმედების ინსტრუქციებით (1918 წლის 29 იანვარი), საარჩევნო დებულებითა და ინსტრუქციებით (1918 წლის 24 იანვარი), ასევე საერობო ინსტრუქტორების დაგზავნით პროცესის კოორდინაციისათვის.[8] მთავარ საერობო ინსტრუქტორად დაინიშნა ვიქტორ თევზაია, მის თანაშემწედ კი ტიტე მარგველაშვილი. 20 თებერვალს ამიერკავკასიის შინაგან საქმეთა კომისარ აკაკი ჩხენკელის ინიციატივით მოხდა ინსტრუქტორების შეკრება და სამოქმედო გეგმის შემუშავება.[9]
რადგან საერობო რეფორმის გატარება კავკასიაში ნულიდან იწყებოდა და არ იყო გამოკვეთილი არც წვრილი საერობო ერთეულების მოხაზულობა (მხარეების სპეციფიკისა და არასტანდარტულობის გამო), რომელიც სოფლის საზოგადოებებს უნდა დაყრდნობოდა და არც საგუბერნიო თუ სამხარეო ერობის შემოღების საკითხი, გადაწყდა, რომ პირველ ეტაპზე ჩატარებულიყო სამაზრო ერობების არჩევნები, ხოლო შემდგომ კი საგუბერნიო (სამხარეო) და წვრილი საერობო ერთეულებისა. თუმცა იყო გამონაკლისებიც; მაგალითად, სენაკის მაზრის აღმასკომმა მთავარი ინსტრუქტორის სამდივნოს ორგანიზებამდე დაიწყო მზადება საერობო არჩევნებისათვის, სოფლის საზოგადოებების ყრილობებზე და გამოკითხვებზე განსაზღვრა წვრილი ერთეულების საარჩევნო საზღვრები და გადაწყვიტა, რომ სამაზრო და წვრილი ერთეულების არჩევნებიც ერთდროულად ჩაეტარებინა.[10]
საერობო კომისიები მოეწყო სენაკის, ქუთაისის, გორის, ტფილისის და თელავის მაზრებში.[11] აპრილისათვის უკვე კომისიები ყველგან ამოქმედდა (ბათუმის ოლქშიც), გარდა სოხუმის და ზაქათალის ოლქებისა.[12] განსაკუთრებით აქტიური მუშაობა გაჩაღდა დასავლეთ საქართველოში, სადაც საზოგადოებრივი და პარტიული ორგანიზაციები უკვე მობილიზებული იყვნენ რეფორმისათვის.
საერობო არჩევნები ფაქტობრივად ჩაშალა კატასტროფულმა საგარეო გართულებამ, რომელმაც მთლიანად მხარის დე ფაქტო დამოუკიდებლობა დააყენა კითხვის ნიშნის ქვეშ. ოსმალეთმა ისარგებლა ფრონტის გაშიშვლებით და იანვრის დასაწყისში ამიერკავკასიის კომისარიატისაგან საზავო მოლაპარაკებების დაწყება ითხოვა, რაზეც კომისარიატმა უპასუხა, რომ მას ეს უფლებამოსილება მხოლოდ რუსეთის დამფუძნებელი კრების ამუშავების შემდეგ მიეცემოდა. კრების გარეკვის შემდეგ ოსმალეთმა კვლავ მიმართა ამიერკავკასიის კომისარიატს, ჩართულიყო გერმანიასა და ბოლშევიკურ ხელისუფლებასთან ბრესტ-ლიტოვსკში მიმდინარე სეპარატიულ საზავო მოლაპარაკებებში, რაზედაც კვლავ უარი მიიღო, რადგან ამიერკავკასია არ ცნობდა ბოლშევიკური ხელისუფლების ლეგიტიმურობას. მას შემდეგ, რაც ოსმალეთმა ბრესტ-ლიტოვსკის ზავით ბოლშევიკებისაგან მიიღო ყარსის, არდაგანის (არტაანის) და ბათუმის მხარეები, მან ელვისებური მასირებული შეტევით დაიწყო ამ მიმართულებით ფრონტის გარღვევა. ამიერკავკასიის სეიმს ამ დროს უკვე შემუშავებული ჰქონდა საზავო პირობები და დაკომპლექტებული იყო დელეგაციაც, რომელსაც ეს პირობები უნდა დაეცვა ოსმალეთთან მოლაპარაკებებზე. პირობები მაქსიმალისტური და მოცემულ მომენტში უკვე უნიადაგო იყო, ომამდელი – 1914 წლის საზღვრის შენარჩუნება და „ოსმალეთის სომხეთისთვის“ ავტონომიურობის გარანტია. შეტევის პარალელურად ოსმალეთი დაჟინებით მოითხოვდა, ერთი მხრივ, ბრესტ-ლიტოვსკის ზავის პირობების ცნობას და დაკავებული ტერიტორიების დადასტურებას, მეორე მხრივ კი ამიერკავკასიის დელეგაციისაგან მოითხოვდა საკუთარი – დამოუკიდებელი – სტატუსით მონაწილეობას საზავო მოლაპარაკებებში. აპრილის დასაწყისში ამიერკავკასიის ეროვნული საჯარისო შენაერთების და მოხალისეების წინააღმდეგობამ ოსმალთა არმიის შეტევა მცირე ხნით შეაჩერა გურიის საზღვარზე, მესხეთში და ერევნის მისადგომებთან.
1918 წლის 22 აპრილს ამიერკავკასიის სეიმმა, ახალი – ამიერკავკასიის ფედერაციული, დემოკრატიული რესპუბლიკის დაფუძნება ამცნო საზოგადოებას, აირჩია ახალი მთავრობა და საზავო მოლაპარაკებები განაახლა ოსმალეთთან. ამჯერად ოსმალეთმა ისარგებლა ხელსაყრელი ვითარებით და ახლად დაარსებულ სახელმწიფოს ახალი, ბრესტ-ლიტოვსკის ზავისაგან განსხვავებული პირობები წაუყენა – უკვე ახალციხის, ახალქალაქის, ერევნის მაზრის დიდი ნაწილი და ამიერკავკასიის რკინიგზის კონტროლი მოითხოვა. მოლაპარაკებები ჩიხში შევიდა, ერთი მხრივ, ოსმალეთის კატეგორიულობის და ასევე ამიერკავკასიის ერთა შორის პოზიციების აცდენის გამო. აზერბაიჯანული მხარე ოსმალოფილური განწყობების გამო აქტიურად არ ეწინააღმდეგებოდა ულტიმატუმის პირობებს და ანელებდა დელეგაციის შიგნით ერთიანი პოზიციის ჩამოყალიბების პროცესს. მოლაპარაკებების პარალელურად, საქართველოში ბოლშევიკური პარტიის ორგანიზაციები ამოქმედდნენ, რომლებმაც გამოიყენეს კრიზისული მდგომარეობა და მზარდი უკმაყოფილება რეგიონებში რეფორმების დაგვიანების გამო და დაიწყეს შეიარაღებული გამოსვლები ძალაუფლების ხელში ჩასაგდებად. ოსმალეთმა მომდევნო სტრატეგიული სამხედრო წინსვლა დაიწყო სამხრეთით, კვლავ გაარღვია ფრონტი, გავიდა აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე და სამხრეთიდან დაემუქრა თბილისს. ბათუმში ჩიხში შესულ მოლაპარაკებებში გარდატეხა შეიტანა ოსმალეთის უარმა გერმანული სარდლობის წარმომადგენელის – ოტო ფონ ლოსოვისადმი, ყოფილიყო შუამავალი მოლაპარაკებებზე. ამიერკავკასიის დელეგაციის ქართველმა წარმომადგენლებმა საიდუმლო მოლაპარაკებები წამოიწყეს უშუალოდ ლოსოვთან, რომელმაც გამოთქვა მზადყოფნა, გერმანია გამხდარიყო გარანტი ოსმალეთის სამხედრო წინსვლის შეჩერებისა და ზავის მიღწევაში, თუმცა ამიერკავკასიის ფედერაციის დელეგაციის შეუთანხმებლობის გამო ამას ვერ შეძლებდა, თუკი ცალკე, ახალი სახელმწიფოების წარმომადგენლებთან არ დაიჭერდა საქმეს.
1918 წლის 26 მაისს, თბილისში ამიერკავკასიის სეიმის ბოლო სხდომაზე, სეიმის ფრაქციების წარმომადგენლებმა და პრეზიდიუმმა ამიერკავკასიის ფედერაციული რესპუბლიკის დასასრული დაადასტურა. იმავე დღეს, იმავე დარბაზში, 5 საათსა და 10 წუთზე საქართველოს ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარემ, ნოე ჟორდანიამ, საქართველოს დამოუკიდებლობის დეკლარაცია წაიკითხა. მან საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დაბადება ამცნო საერთაშორისო საზოგადოებას, ხოლო მისმა დელეგაციამ ფოთში სასწრაფოდ გააფორმა ხელშეკრულებები გერმანიის სამხედრო წარმომადგენლობასთან, რის შედეგადაც გერმანიის დიპლომატიური ზეწოლით ოსმალთა არმიის შეტევა საქართველოს მიმართულებით შეწყდა. პარალელურად, ახლად დაბადებული რესპუბლიკის განკარგულებაში გადასულმა სახალხო გვარდიის და ეროვნული ჯარის ნაწილებმა შეძლეს რეგიონებში ბოლშევიკური გამოსვლების აღკვეთა.
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკური მოქმედებებისა და სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტების მშენებლობის ახალ ერაში გადავიდა.
დამოუკიდებლობის გამოცხადებით შექმნილმა ახალმა რეალობამ ჩავარდნილი საერობო არჩევნების საკითხს დამატებითი აქტუალობა შესძინა. ამიერკავკასიის დაშლამ, ომით და შიდა ანარქიით გამოწვეულმა კრიზისმა თვალნათლივ აჩვენა სოფლად რეფორმების დაჩქარების სასიცოცხლო აუცილებლობა.
დემოკრატიული რესპუბლიკის დაფუძნებამ თავისი კორექტივები შეიტანა ადგილობრივი თვითმმართველობის რეფორმის საკითხში; პირველ რიგში, ცხადი გახდა, რომ გადამიჯვნის პრობლემა დღის წესრიგიდან მოიხსნა. ახალგაზრდა რესპუბლიკას მძიმე საერთაშორისო პირობებში უწევდა თავისი ეროვნული საზღვრების დაცვა და დაკანონება, მაგრამ რესპუბლიკის ტერიტორია მაინც არ იყო მონოეთნიკური, ამიტომ სხვა ერების განვითარების უფლებების გარანტიების გათვალისწინება კვლავ აქტუალურ თემად რჩებოდა. მეორე მხრივ, საზოგადოებასა და პოლიტიკურ სპექტრში გამოიკვეთა მზადყოფნა, დაწყებულიყო ყოფილი ამიერკავკასიის სახელმწიფო სტრუქტურებისა და ძველი კავკასიის ბიუროკრატიული დაწესებულების ლიკვიდაცია და ახალი რესპუბლიკის მაქსიმალურად რაციონალური სახელმწიფო აპარატის მოწყობა,[13] რის მთავარი რეცეპტიც იყო დეცენტრალიზაცია და უფლებამოსილებების თვითმმართველობისათვის დელეგირება.[14]
დემოკრატიული თვითმმართველობა – ერობა კი, რომელიც, როგორც ადგილობრივი წარმომადგენლობა, ყველაზე გაცნობიერებული იქნებოდა სოფლის საჭიროებებში, უპირობოდ მიიჩნეოდა იმ ორგანოდ, რომელსაც ექნებოდა გადამწყვეტი ხმა და ავტორიტეტი რეგიონებში მტკივნეული რეფორმების გასატარებლად.
1918 წლის 28 ივნისს, საქართველოს რესპუბლიკის მთავრობამ შინაგან საქმეთა მინისტრს დაავალა, მაქსიმალურად დაეჩქარებინა ერობების მოწყობის საქმე.[15] განახლდა საერობო ინსტრუქტორების მუშაობა და დაშლილი სამაზრო კომისიების ხელახლა ორგანიზება. პარალელურად პრესაში გაჩაღდა კამპანია საერობო არჩევნების მნიშვნელობის პოპულარიზაციისა და ახალი ერობის საბაზისო პრინციპების განმარტებისათვის. საარჩევნო პროცესს კვლავ ერობის მთავარი ინსტრუქტორი – ამჯერად უკვე ტიტე მარგველაშვილი – ხელმძღვანელობდა, ხოლო ყოფილი მთავარი ინსტრუქტორი – ვიქტორ თევზაია – პროცესს პარლამენტის თვითმმართველობის კომისიიდან ადევნებდა თვალ-ყურს.
საერობო თვითმმართველობის დებულება, რომელიც ამიერკავკასიის კომისარიატმა დაამტკიცა 1918 წლის იანვარში, დამოუკიდებელი საქართველოს პირობებშიც მცირედი კორექტივებით დადასტურდა მომავალი ერობის საფუძვლად. ეს რეალურად 1905 წელს შემუშავებული „ციმბირის ერობის პროექტი“იყო[16] – ტომსკის უნივერსიტეტის პროფესორების, იურისტებისა და საერობო საქმის სპეციალისტების მიერ მომზადებული, რაც „რეაქციის“ პერიოდში „თაროზე“ დარჩა. 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ, დროებითი მთავრობის კომისიამ ეს მოდელი აიღო სრულიად რუსეთის საერობო დებულებისათვის; კომისიაში მუშაობდნენ[17] ძველი საერობო მოღვაწეები – პროფესორი ანდრეი ავინოვი, ბორის ვესელოვსკი, დიმიტრი პროტოპოპოვი და თავადი გიორგი ლვოვი.
დებულებით,[18] ერობა ტოვებდა იმპერიის დროინდელი სტერეოტიპული – სამეურნეო-კულტურული თვითმმართველობის ჩარჩოს და სრულფასოვანი ადგილობრივი ხელისუფლება ხდებოდა, საკუთარი პოლიტიკური, ეკონომიკური უფლებამოსილებით და ადმინისტრაციული აპარატით.
განსაზღვრული იყო ერობის შემდეგი საფეხურები:
ერობის კომპეტენციების სპექტრი საკმაოდ ფართო იყო – მმართველობითი, სამეურნეო, ინფრასტრუქტურული, კულტურული და სოციალური:
ერობას მიეცა ასევე ადგილობრივი ქონებისთვის ფასდადებისა და გასხვისების უფლება; ვალდებულებების დაწესების, ხელშეკრულებების დადების, სასამართლოში სამოქალაქო მხარედ გამოსვლის და სხვა ერობებთან და იურიდიულ პირებთან ურთიერთობის დამყარების უფლება. ერობის საქმიანობაზე ფორმალური ზედამხედველობის ფუნქცია მაზრის და გუბერნიის კომისარს დაეკისრა (სანამ ეს უკანასკნელი ასრულებდა დროებითი ადმინისტრატორის უფლებას). ერობის გადაწყვეტილების გასაჩივრება ნებისმიერ მოქალაქეს შეეძლო სასამართლოში. ერობის ბიუჯეტის წყაროს წარმოადგენდა ადგილობრივი ქონების, სავაჭრო, საბაჟო გადასახადები და ცალკე საერობო გადასახადები.
საარჩევნო დებულების მიხედვით, „ოთხფორმულიანი“ – საყოველთაო, თანასწორი, პირდაპირი და ფარული – არჩევნების გზით, პროპორციული სიებით აირჩეოდნენ სასოფლო საზოგადოების ერობის ხმოსნები. სამაზრო დონეზე ანალოგიურად არჩეული ხმოსნები კი შემდგომ საკუთარი შემადგენობლიდან აირჩევდნენ საგუბერნიო (სამხარეო) ერობის ხმოსნებს. სასოფლო, სამაზრო და საგუბერნიო ერობათა ხმოსნები საკუთარ ყრილობებზე აირჩევდნენ ხმოსანთა საბჭოს თავმჯდომარეს, მის ამხანაგსა და მდივანს (1 წლის ვადით), ასევე აკომპლექტებდნენ აღმასრულებელ ორგანოს – გამგეობას, რომლის თავმჯდომარეს და წევრებს საკუთარი შემადგენლობიდან ირჩევდნენ ან გარეშე პირებს იწვევდნენ ხოლმე. ხმოსანთა საბჭო აუცილებლად უნდა შეკრებილიყო წელიწადში ერთხელ მაინც, არა უგვიანეს ნოემბრისა.
პირველი ცვლილება, რომელიც დებულებამ განიცადა, გახდა საგუბერნიო ერობის საფეხურის გამორიცხვა, რადგან საქართველოს რესპუბლიკის სივრცისათვის ეს უკვე ჩაითვალა ზედმეტ რგოლად, რომელიც ფუნქციათა გაორებას გამოიწვევდა.[19] მეორე მხრივ, წვრილი საერობო ერთეულის არჩევნების გადავადების ფორმალური საბაბის უკან უფრო ფუნდამენტური პრობლემა იდგა, ვიდრე კრიზისულ პირობებში ქვედა საფეხურზე საარჩევნო პროცესის ორგანიზებისათვის ავტორიტეტული ორგანოების არარსებობა. რეალურად პრობლემა, რომლისთვისაც ვერც ერთი მიმართულების პრესა ვერ ახერხებდა თვალი აერიდებინა და მიჩქმალა, იყო საერობო თვითმმართველობის ორგანოების პირველი ეტაპის განვითარებისთვის აუცილებელ ელემენტის – სოფლების დონეზე გამოცდილი, აქტიური და მობილიზებული ინტელიგენტური ძალების – სიმწირე. მათი რაოდენობა ამ დროისათვის მაზრის დონისათვის საკმარისი იყო, მაგრამ დამატებით, ზედა – სამხარეო ერობის საფეხურის შემოღება ისედაც შეზღუდული ძალების დაფანტვას და დასუსტებას გამოიწვევდა.
ნახევარსაუკუნოვანი გამოცდილებით დამუშავებული დებულების ძირითადი ნაწილის მიმართ საზოგადოებისა და პოლიტიკური სპექტრის მხრიდან არ ყოფილა ფუნდამენტური კრიტიკა და უკმაყოფილება, თუმცა წარმოდგენილი მოდელით განსხვავებული პოლიტიკური ბანაკები მაინც არ იყვნენ ბოლომდე კმაყოფილი.
კრიტიკოსთა ლიბერალური ნაწილი, მათ შორის ძველი საერობო მოღვაწეები (მაგალითად, გიორგი თუმანოვი) სკეპტიკურად იყვნენ განწყობილი მისი ერთი პრინციპული მახასიათებლის, კერძოდ, ხმოსანთა არჩევის წესის – ხმოსანთა სიების პარტიული ნიშნით წარდგენის შესაძლებლობისა და პროპორციული არჩევნების მიმართ[20]. მათი არგუმენტი იყო შემდეგი: ერობა პირველ რიგში საქმიანი – სამეურნეო და კულტურული დაწესებულებაა. მასში თვითმმართველობის სპეციალისტებმა და ამ სფეროს პრაქტიკულმა ენთუზიასტმა მოღვაწეებმა უნდა იმუშაონ. პარტიული პრინციპით შედგენილი სიების დაშვება კი ერობის არჩევნებს პარტიული ჭიდილის არენად გადააქცევს და, შემდეგად, იგი მუდამ კონფრონტაციის სივრცე იქნება და არა თანამშრომლობისა. ამავე დროს, პარტიულობის გამო, ერობის შემადგენლობაში მოხვდებიან არასპეციალისტები, რომლებიც ვერ შეძლებენ სამეურნეო საქმეების გაძღოლას. ძველ მოღვაწეთა და ლიბერალურად განწყობილ ძალთა მხრიდან ერობაში „პარტიების“ კრიტიკა ერთი შეხედვით საკმაო საფუძველს აჩენდა სკეპტიციზმისათვის, რადგან მათ მსჯელობას ზურგს უმაგრებდა რუსეთის პირველი ერობის გამოცდილება, რომელშიც „პარლამენტარიზმის“ ვნება კონტრპროდუქტიულად მიიჩნეოდა, თუმცა, შეიძლება ითქვას, რომ ისინი ნაკლებ ყურადღებას უთმობდნენ, ან მეტისმეტად ფრთხილად უყურებდნენ ახალ რეალობას – სადაც ერობა გამოვიდა ვიწრო სამეურნეო ჩარჩოდან და გახდა სრულფასოვანი ადგილობრივი თვითმმართველობა, რომელსაც პოლიტიკური ფუნქციებიც დაეკისრა, აქ კი პარტიული თანამონაწილეობის გამორიცხვა შეუძლებელი იყო. მართალია, სოციალ-დემოკრატიული პრესაც შენიშნავდა, რომ მოცემულ მძიმე ვითარებაში ფართო ადგილობრივი თვითმმართველობის დანერგვას და ადგილობრივ „პარლამენტებს“ შესაძლოა, რესპუბლიკის ერთიანობის შეგრძნება და ქვეყნის პარლამენტის ფუნქციების გაორება გამოეწვია, მაგრამ ისინი იმედს ამყარებდნენ პოლიტიკურ ძალთა შეგნებასა და კანონიერ ჩარჩოზე, რომელიც ცენტრისა და მხარეების უფლებამოსილებებს გამიჯნავდა და ადგილობრივი ხელისუფლება სწორედ ადგილობრივი საქმეების მოგვარებაზე მოახდენდა კონცენტრირებას.[21]
უკიდურესი მემარცხენე ბანაკიდან, რომელსაც ბოლშევიკები წარმოადგენდნენ, საერობო საკითხებზე დისკუსიაში მონაწილეობა არ დაფიქსირებულა. ისინი ოფიციალურად არ ცნობდნენ ადგილობრივი თვითმმართველობის დემოკრატიულ მოდელთან მათი ინტერესების თანხვედრას.
მემარჯვენე-ნაციონალისტური ბანაკიდან 1918 წლის ზაფხულისათვის მხოლოდ ტექნიკური ხასიათის კრიტიკა ისმოდა, რომლის მიხედვითაც გადატანილი და ჯერ კიდევ მწვავედ მიმდინარე კრიზისული მდგომარეობის გამო საერობო არჩევნების ჩატარება არახელსაყრელი და ნაადრევი იყო და უნდა გადაედოთ.[22] ამ მოსაზრების კონტრარგუმენტი კი ის იყო, რომ სწორედ ერობებს უნდა დაერეგულირებინათ ამ კრიზისის ყველაზე მწვავე დინებები რეგიონებში – მიწის საკუთრებისა და სურსათის პრობლემის, ადგილობრივი სასამართლოს და ადმინისტრაციის ეფექტიანად მუშაობის საკითხების გადაწყვეტით. ეროვნულ-დემოკრატ კრიტიკოსთა ნაწილი კი უახლოვდებოდა ლიბერალური კრიტიკის ძირითად პუნქტს – „პარტიულობის“ არასასურველობას ადგილობრივ თვითმმართველობაში. ისინი ხელზე იხვევდნენ მმართველი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის გადაწყვეტილებას, ჩაბმულიყო საერობო არჩევნებში (სადაც მისი გამარჯვების შანსი მაღალი იყო) და ემუშავათ რეგიონების საერთო ეკონომიკური განვითარებისათვის და არა რეგიონებში გარკვეული კლასების ინტერესების დასაცავად (როგორც ნაციონალისტი კრიტიკოსები წარმოსახავდნენ სოციალისტური იდეოლოგიის ფორმულას). ეს ეწინააღმდეგებოდა სოციალისტურ იდეოლოგიას, ამ პარტიის უპრინციპობას გამოხატავდა და, შესაბამისად, ისინი ამომრჩევლებისთვის სანდო ძალად არ უნდა ჩათვლილიყვნენ. ამასთანავე, ეროვნულ-დემოკრატიული კრიტიკა სკეპტიკურად აფასებდა სოციალ-დემოკრატთა კომპეტენციას თვითმმართველობის და ეკონომიკურ-სამეურნეო საკითხებში.[23]
პრინციპული გადაწყვეტილების შესაბამისად, სამაზრო კომისიებმა მუშაობა გააძლიერეს საერობო არჩევნების ჩასატარებლად, რომლის პირველი ეტაპი ივლის-სექტემბერში მიმდინარეობდა, ძირითადად დასავლეთ საქართველოს მაზრებსა და აღმოსავლეთ საქართველოს ცენტრალურ ზონაში. მემარჯვენე კრიტიკის საფუძვლიანობა არჩევნების პროცესმა დაადასტურა; რიგ მაზრებში სრულად ან ცალკეულ საარჩევნო ოლქებში არჩევნები რამდენჯერმე გადაავადეს. საბოლოოდ საარჩევნო პროცესი, საგარეო გართულებების და პოზიტიური შემობრუნებების ფონზე, რის შედეგადაც ერობის რეფორმის გატარება განაპირა მაზრებშიც გახდა შესაძლებელი, რაც მანამდე არ კონტროლდებოდა საქართველოს რესპუბლიკის მიერ, 1919 წლის განმავლობაშიც გაგრძელდა.
პარალელურად ცენტრალურმა ხელისუფლებამ დაიწყო მზადება საერობო მშენებლობის ძალთა მობილიზებისათვის: 1918 წლის 30 ივნისს თბილისში, კავკასიის ქალაქთა კავშირის ინიციატივით, ქალთა მესამე გიმნაზიაში გაიხსნა სპეციალური (ფასიანი, 20 მანეთის ღირებულების) კურსები ქალაქების თვითმმართველობისა და ერობების მოღვაწეთათვის (უწყებების მიერ მივლენილი მსმენელებისათვის კურსები უფასო იყო. შინაგან საქმეთა სამინისტრომ კურსების ორგანიზება 1 800 მანეთით დააფინანსა). მასზე ჩაეწერა 42 მსმენელი,[24] აქედან მხოლოდ 15 იყო გამოგზავნილი პროვინციებიდან (მათ შორის ყველაზე მეტი – სამტრედიიდან) კურსები 15 დღის განმავლობაში (98 სალექციო საათი) გრძელდებოდა. თბილისში თავმოყრილი თვითმმართველობისა და სხვადასხვა მომიჯნავე დარგის საუკეთესო სპეციალისტები (ნიკო ელიავა, პ. მ. არღუთინსკი, ეზერსკი, ა. კალიუჟნი, ი. ჟორდანია, აზატიანი, დარმანი, იანოვიჩი, ბაკუნინი, გეპშტეინი, სმირნოვი და სხვ.) მსმენელებს უკითხავდნენ ლექციებს სპეციალურად დამუშავებული პროგრამის მიხედვით, რომლის თემატიკაც კარგი ილუსტრაციაა ახლად დაბადებული თვითმმართველობების ამოცანების სიმძიმის აღსაქმელად და მისი ფართო კომპეტენციის წარმოსადგენად:
I განყოფილება – (10 საათი)
საზოგადო დებულებები საქალაქო და საერობო თვითმართველობისა. მისი სხვადასხვა მხარეები და ერთმანეთთან დამოკიდებულება. წვრილი საერობო ერთეული და სოფლის მმართველობა. თვითმართველობის მთავრობასთან დამოკიდებულება. საარჩევნო სისტემა. ეროვნებათა წარმომადგენლობა. თვითმართველობის ორგანოები: გამგეობა, რაიონული ორგანოები, აგენტები და მათი ურთიერთშორის დამოკიდებულება, მოქმედების წესი.
II განყოფილება – (28 საათი)
სხვადასხვა უწყებათა საგნები, მუნიციპალური პოლიცია (1 ს.), სახალხო ჯანმრთელობა (6 ს.), განათლება (4 ს.), შრომის ნაყოფიერების და სხვებთან დამოკიდებულების განვითარება (6 ს.), საზოგადო მუშაობა და სასურსათო დახმარება (2 ს.), კოოპერატივებთან დამოკიდებულება (2 ს.), შრომის დაცვა (1 ს.), მზრუნველობა იმ პირებზე, რომლებსაც შრომის უნარი არ აქვთ (2 ს.), მუნიციპალური წარმოებები: საკუთარი მეურნეობა, კონცესიური და შერეული. მიზანი ორნაირია: შემოსავალი და რამდენათ ხელმისაწვდომია[25] (2 ს.), სტატისტიკა და მისი მიზანი. ორგანოები და საშუალება სტატისტიკური გამოკვლევებისათვის და დამუშავება ცნობების (2 ს.)
III განყოფილება – (30 საათი)
მუნიციპალური ფინანსები. შემოსავლის წყაროები: დაბეგვრა და ქონების ექსპლოატაცია. საქალაქო და საერობო ხარჯთ-აღრიცხვის შედგენა. გადასახადების მოგროვების წესი და მისი ხარჯვის გეგმა: რევიზია. ანგარიში.
IV განყოფილება – (30 საათი)
ერობათა და ქალაქთა კავშირი, მათი მიზანი და მნიშვნელობა (1 ს.). ამიერკავკასიის ქალაქთა კავშირი. მისი დანიშნულება და მიმდინარე მუშაობა.
დასკვნა
(1 ს.) ერობის და ქალაქთა როლი მიმდინარე მომენტში.“ [26]
კურსის ლექციების დასასრულის შემდეგ, პლეხანოვის სახელობის მუშათა კლუბში საღამოობით იმართებოდა დისკუსია ლექტორებსა და მსმენელებს შორის.[27] კურსის ნაკლოვანების მიუხედავად, კერძოდ, მსმენელთა დიდ ნაწილს, რომლებიც პროვინციებიდან იყვნენ გამოგზავნილი, პარალელურად სხვა საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ფუნქციები და დავალებებიც ჰქონდათ, რის გამოც სასურველზე მეტ დროს ვერ უთმობდნენ მეცადინეობებს, კურსის მნიშვნელობა უდავოდ დიდი იყო და შედეგიც პოზიტიური ჰქონდა. პრესის შეფასებით, სალექციო კურსის მთავარი მიღწევა სწორედ დარგის სპეციალისტთა და ენთუზიასტთა კოორდინირება გახდა:
„...არ შეიძლება ითქვას, რომ ამ კურსების მნიშვნელობა განისაზღვრებოდეს მარტო იმით, რომ მოგროვდა 40 კაცი და შეითვისა 50 წლის პრაქტიკით შეძენილი სხვადასხვა ახალი აზრები და ცოდნა თვითმართველობის დარგში. გვგონია, რომ უმთავრესი მნიშვნელობა ამ კურსებისა ის არის, რომ მან ერთად თავი მოუყარა საქალაქო მომუშავეთ, როგორც პრაქტიკებს, ასევე თეორეთიკებს, სხვადასხვა შეხედულებების და მიმართულების მქონეთ. როცა თითეულმა მათგანმა გამოსთქვა თავისი ნამდვილი აზრი და შეხედულება, გამოირკვა, რომ ამ სხვადასხვა მიმართულების და შეხედულებათა ხალხს ჰქონია საერთო ენა, აზრი და მიზანი. აღმოჩნდა, რომ რუსეთის საერობო მოღვაწეთა დაკვირვება და გამოცდილება უნდა გამოყენებულ იქნას ამიერ-კავკასიაში. ამ რიგათ კურსების მეოხებით შეიქმნა მჭიდრო ორგანიზაცია ქალაქთა კავშირთან და ჟურნალ „კავკასიის ქალაქთან“. ამ ორგანიზაციამ მიზნად დაისახა მთელი რიგი საკითხების მოწესრიგება ახლო მომავალში, – როგორიცაა: ორგანიზაცია სარედაქციო კოლეგიის, რომელიც დაბეჭდავს მთელ რიგ სტატიებს ერობის და ქალაქის თვითმართველობის საქმეების შესახებ, მოამზადებს პროგრამას სპეციალური კურსების მოსაწყობათ და სხვ. მოლაპარაკებას გამართავს რუს საერობო მოღვაწეებთან, რათა ჩვენმა ახალმა თვითმართველობებმა ისარგებლონ რუსეთის გამოცდილებით და სხ. ერთი სიტყვით, დაწყებულია დიდი საქმე და სწორედ იმ დროს, როცა ეს აუცილებლად საჭირო იყო, შესდგა ჯგუფი, რომელიც პასუხს გასცემს ყველა იმ მოღვაწეთ, რომელნიც შეხვდებიან ცხოვრებაში რაიმე გაუგებარ საკითხებს და ამის შესახებ შეეკითხებიან ბიუროს, რომელიც არსებობს ჟურნალ „კავკასიის ქალაქთან“...“ [28]
სასწავლო ინიციატივას მალევე გამოუჩდნენ მიმდევრები – კერძოდ, აგვისტოს დასაწყისში სახალხო უნივერსიტეტთა თბილისის საზოგადოებამ სექტემბრისთვის საქალაქო და საერობო თვითმმართველობის საქმეთა შემსწავლელი 2,5 თვიანი კურსები გამოაცხადა.[29]
კურსების პროგრამა შემდეგი იყო:
„...სახელმწიფო მართვისა და თვითმმართველობის ზოგადი სწავლებები. თვითმმართველობის ისტორია: ინგლისი, საფრანგეთი, გერმანია, რუსეთი. რუსეთის საერობო და საქალაქო მოქმედი დებულებები. ადგილობრივი თვითმმართველობის ფინანსები (საგადასახადო სამართლის განვითარება). ადგილობრივი ფინანსების მოქმედი დებულება (საფინანსო სამართალი, ბიუჯეტი, კონტროლი). საზოგადოებრივი მეურნეობების საბაზისო ბუღალტერია. საქალაქო და საერობო სტატისტიკა. ადგილობრივი თვითმმართველობების ორგანოთა მოქმედება.
ა) კეთილმოწყობა: საცხოვრებლის საკითხი; ქუჩები და გზები; გზების კეთილმოწყობა; საკომუნიკაციო საშუალებები – ტელეგრაფი, ტელეფონი, ფოსტა; მოსახლეობის ენერგომომარაგება; სახანძრო და სადაზღვევო საქმე;
ბ) სახალხო განათლება: სასკოლო; არასასკოლო; ბიბლიოთეკები; მუზეუმი;
გ) ჯანდაცვა: ზოგადი ჰიგიენა და პროფილაქტიკა; საექიმო საქმე; მოსახლეობის სპეციფიკურ გადამდებ სენთან ბრძოლა; საქალაქო ჰიგიენის სპეციფიკური საკითხები – ბავშვთა სიკვდილიანობა (სასკოლო ასაკის ბავშვებზე ზრუნვა);
დ) შრომის დაცვა: უმუშევრობა; შრომის ბირჟა და სამდივნო; საზოგადოებრივი სამუშაოები; პენსია და დაზღვევა; ე) იურიდიული დახმარება
ვ) მეურვეობა: ადგილობრივი მეურვეობა; დაზღვევის სპეციალური სახეობები, ავადმყოფობის შემთხვევაში; სიღატაკე და პროსტიტუცია;
ზ) სახალხო მეურნეობის ხელშეწყობა: კოოპერაცია; კრედიტი; სოფლის მეურნეობის გაუმჯობესების ღონისძიებები;
თ) ქალაქის და ერობის დაწესებულებები და საწარმოები; მუნიციპალური წარმოება; ადგილობრივი თვითმმართველობების კერძო-სამეურნეო ორგანიზაციები; მიწის საკითხი თვითმმართველობაში და ნაწილობრივ საქალაქო სივრცეში“.[30]
არჩევნების პირველი ეტაპის დასასრულის და ერობათა ამოქმედების პარალელურად მწვავედ დადგა საერობო ბიუჯეტის საკითხი. ეკონომიკური კრიზისის ფონზე ახლად ფეხადგმული ერობის ადგილობრივი სახსრებით ფინანსური უზრუნველყოფა საეჭვო ჩანდა. მიუხედავდ იმისა, რომ დისკუსიის მიხედვით ცენტრალური ბიუჯეტიდან სესხის მიცემა ცუდი სიმპტომი იქნებოდა თვითმმართველობის საქმისთვის,[31] მოცემული მომენტისათვის შინაგან საქმეთა სამინისტრომ მაინც საჭიროდ ჩათვალა პირველი სესხის მობილიზება ერობებისათვის.[32]
15 ნოემბერს, შინაგან საქმეთა სამინისტროს საერობო განყოფილებაში ჩატარდა თათბირი, სადაც სამაზრო გამგეობის წარმომადგენლების მონაწილეობით გაიმართა მსჯელობა ერობებისათვის ქონების გადაცემის საკითხებზე.[33] თათბირი გაგრძელდა 21 ნოემბერს, სადაც კვლავაც იყო მსჯელობა ერობის კომპეტენციებზე საბიუჯეტო და სახალხო განათლების საკითხებში.[34]
პარალელურად დაიწყო მზადება საერობო გამგეობის აპარატის მოწყობისათვის. თვითმმართველობის პროცესების კოორდინაციისა და, ასევე, სამეცნიერო ანალიზისათვის. გადაწყდა, რომ ყველა სამაზრო ერობას საქმის წარმოება ერთიანი პრინციპით, სტანდარტიზებულად ჰქონოდა მოწყობილი; მათ უნდა ეზრუნათ სტატისტიკის აპარატის შექმნაზე და მასალების მიწოდებაზე ცენტრალური ანალიტიკური ორგანოსათვის.[35]
თვითმმართველობის საქმის სამეცნიერო ანალიზის და სისტემატიზაციის მაგალითი აჩვენა თავად მთავარმა საერობო ინსტრუქტორმა, ტიტე მარგველაშვილმაც, რომელმაც ერობათა არჩევნების პირველი ეტაპის შემაჯამებელი მოხსენება-ანგარიში წარუდგინა შინაგან საქმეთა სამინისტროს. მოხსენება დეტალურად იყო დამუშავებული, როგორც ნარატიულად, ასევე სტატისტიკური და ფინანსური გაანგარიშებების თვალსაზრისით.[36]
1918 წლის ბოლოსათვის დაიწყო მზადება ერობათა წარმომადგენლების პირველი ყრილობის ჩასატარებლად, სადაც მიმდინარე საკითხებთან ერთად ფუნდამენტური საკითხი – ერთიანი ცენტრის საჭიროება – უნდა გადაწყვეტილიყო.
[1] „ყარაული დაიღალა“ (რუს.). პეტროგრადის თავრიდის სასახლის (რომელშიც სრულიად რუსეთის დამფუძნებელი კრება იყო განთავსებული) დამცველი ბოლშევიკური რაზმის უფროსის ლეგენდარული სიტყვები, რომლითაც მან აიძულა კრების თავმჯდომარე, სხდომა დაესრულებინა.
[2] ნოე ჟორდანიას სიტყვა წარმოთქმული სეიმის 15 თებერვლის სხდომაზე, ერთობა № 40, 18.02.1918.
[3] დამფუძნებელი კრება თუ სეიმი, ერთობა № 16, 21.01.1918
[4] სეიმი, ერთობა № 31, 08.02.1918
[5] მთავრობის შედგენა, ერთობა № 58, 13.03.1918
[6] მიწის საკითხი, ერთობა № 51, 04.03.1918
[7] ერობა (მოხსენება ერობის შესახებ), საქართველოს რესპუბლიკა, № 22, 29.01.1919
[8] ერობის გარშემო, ერთობა № 58, 14.03.1918
[9] Организация самоуправления, Кавказский город № 5-6, 15.07.1918, ст. 38.
[10] ერობის გარშემო (წერილი სენაკის მაზრიდან), ანდრო, ერთობა № 16, 21.01.1918
[11] ერობის გარშემო, ერთობა № 67, 23.03.1918
[12] ერობა (მოხსენება ერობის შესახებ), საქართველოს რესპუბლიკა, № 22, 29.01.1919
[13] მართვა-გამგეობის რეორგანიზაცია, ერთობა № 111, 01.06.1918
[14] სახელმწიფო დაწესებულებანი და მომავალი ერობა, ერთობა № 127, 21.06.1918
[15] ერობა, ერთობა № 133, 29.06.1918
[16] ერობა კავკასიაში, ნაზაროვი დიმიტრი, ქუთაისი, 1918 წ.
[17] Организация земства в Закавказье, Туманов Г.М., Тифлис, 1918
[18] Временное положение о земских учреждениях в Закавказье, Тифлис, 1918..
[19] სახელმწიფო დაწესებულებანი და მომავალი ერობა, ლაშხაური ვ., ერთობა
№ 142, 10.067.1918
[20] ერობა კავკასიაში, ნაზაროვი დიმიტრი, ქუთაისი, 1918 წ.; Организация земства в Закавказье, Туманов Г.М., Тифлис, 1918
[21] ერობა და ჩვენი ტაქტიკა, ერთობა № 142, 10.07.1918
[22] ეროვნული საბჭო, საქართველო № 155, 08.08.1918
[23] ერობა და პოლიტიკა, ს. დ-ნი., საქართველო №149, 27.08.1918, №150, 28.08.1918
[24] ქართველი − 26, რუსი − 7, სომეხი − 3, ბერძენი − 2, ოსი −1, თურქი −1. უმაღლესი განათლებით − 5, საშუალო − 21, პროფესიული − 5, დაწყებითი − 8, საშინაო − 3.
[25] სტილური შეცდომაა, უნდა იყოს: შემოსავლიანობა და ხელმისაწვდომობა.
[26] ერობის და ქალაქის საქმეების შემსწავლელი კურსები, ერთობა № 126, 20.06.1918. Хроника. Краевой комитет СОГОРА. Курсы по земскому и городскому самоуправлению. Кавказский город № 3-4, 15.06.1918, Ст. 30-31.
[27] ლექცია, ერთობა № 145, 13.07.1918.
[28] ერობის და თვითმართველობის კურსები, ერთობა №167, 09.08.1918.
[29] Хроника. Общественная самодеятельность. К открытию курсов по местному самоуправлению. Кавказский город №7-8, 15.08.1918, Ст. 44.
[30] Программа курсов по местному самоуправлению. Устр. Тиф. Об-вом Народных Университетов. Кавказский город № 7-8, 15.08.1918, Ст. 26.31.
[31] კიდევ ერთხელ ერობაზე, ერთობა № 236, 02.11.1918.
[32] დახმარება ერობას, ერთობა № 241, 08.11.1918.
[33] თათბირი, ერთობა № 247, 15.11.1918.
[34] თათბირი ერობაზე, საქართველოს რესპუბლიკა № 98, 22.11.1918.
[35] საქმის წარმოება ერობებში, ჭუმბურიძე ბ., ერთობა № 252, 21.11.1918.
[36] ერობის შემოღების საქმის დასრულება, საქართველოს რესპუბლიკა № 19, 25.01.1919.
|
|