|
|
„...დემოკრატიულ სახელმწიფოში ამოძრავებული უნდა იყოს დიდიც და პატარაც, შეძლებულიც და შეუძლებელიც, ნასწავლიც და უსწავლელიც. თითეული პიროვნება უნდა გრძნობდეს, რომ ის საზოგადო საქმეშია ჩართული, სხვასთან ერთად საქმობს, ასრულებს თავის დანიშნულებას და მონაწილეობას იღებს საერთო პასუხისმგებლობაში. ეს მოქალაქეობრივი გრძნობა ჯერ კიდევ აკლია ჩვენს მოქალაქეებს. ხშირათ გაიგონებთ საყვედურებს, მთავრობამ ესა და ეს ვერ გააკეთაო. არავინ არ ფიქრობს, რომ, თუ მთავრობამ ვერ გააკეთა ეს, იქნება მოქალაქეების ბრალიც არის.“
ერობა და სოფელი, ერთობა № 88, 21.04.1920
საერობო არჩევნები ჯერ კიდევ შუა ფაზაში იმყოფებოდა, როდესაც 1918 წლის 15 სექტემბერს, ქალაქ ახალ-სენაკში, სენაკის მაზრის ერობის ხმოსანთა პირველი ყრილობა გაიხსნა. ამით საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა პრაქტიკული მოქმედების ათვლა დაიწყო. პრესამ ფართოდ გააშუქა ეს ღირსშესანიშნავი მოვლენა, ფოტოგრაფებმა კი ფირზეც ასახეს ისტორიული მნიშვნელობის კრება.
ერობათა არჩევნების დასრულების პარალელურად ყველა მაზრაში შედგა ხმოსანთა ყრილობები, რომლებმაც აირჩიეს გამგეობები, სამოქმედო ამოცანები განსაზღვრეს და ჩამოაყალიბეს გამგეობის აპარატი. თითოეულმა ერობამ მასზე დაკისრებული ამოცანების შესაბამისად შექმნა კომისიები (სანიტარიული, სასკოლო, ადმინისტრაციული და ა. შ.). განსაზღვრა მოსამსახურეთა შტატი და მუშაობას შეუდგა.
განვლილი კრიზისული პერიოდისა და ახალდაბადებული რესპუბლიკის მძიმე გამოწვევების გამო ერობებს მუშაობის დაწყება აბსოლუტურად მოუმზადებელ საკანონმდებლო გარემოში მოუხდათ. ამ დროისთვის არ იყო გამორკვეული ადგილობრივი და ცენტრალური ხელისუფლების უფლებამოსილებები, არ არსებობდა კონსენსუსი წვრილი საერობო ერთეულის – თემის მოწყობის პრინციპებზე და მით უმეტეს, არ არსებობდა არანაირი პრაქტიკა და საკოორდინაციო სივრცე იდეების და ახალი გამოცდილებების გასაზიარებლად ერობათა ყოველდღიური მუშაობის შესახებ. 1918 წლის საერობო დებულება უკვე ვეღარ პასუხობდა ახალ რეალობას. სწორედ ამიტომ მალევე დაიწყო ამ პრობლემების გადაწყვეტისათვის კონკრეტული ღონისძიებების გატარება.
1918 წლის 21-22 ნოემბერს ერობათა წარმომადგენლები ნოე რამიშვილის თავმჯდომარეობით შეიკრიბნენ შინაგან საქმეთა სამინისტროში გაერთიანებულ თათბირზე, სადაც ცენტრალური ხელისუფლების მხრიდან წარმოდგენილი იყვნენ შინაგან საქმეთა სამინისტრო და ფინანსთა სამინისტრო, თავისი ქვეუწყებებით, ერობების მხრიდან კი ოზურგეთის, გორის, სენაკის, შორაპნის, ქუთაისის, რაჭის, თელავის და ქალაქების და სამაზრო აღმასკომების წარმომადგენლები.[1] თათბირის ძირითადი საკითხები ეხებოდა ერობათა კომპეტენციების გარკვევას. კერძოდ, განიხილებოდა შემდეგი საკითხები: საერობო დებულების კორექცია საგუბერნიო დაწესებულებების გაუქმების გამო, ერობის ბიუჯეტი, ერობებისთვის ქონების გადაცემა, რესპუბლიკის ტერიტორიის ახალი ადმინისტრაციული დაყოფა, ერობის წვრილი ერთეულის და გადასახადების ამკრეფთა საკითხი, საერობო სტატისტიკა და საერობო ცენტრის საკითხი...
თათბირზე გადაწყდა მთელი რიგი სტრატეგიული საკითხები, კერძოდ, შეთანხმდა, რომ:
ამ შეთანხმებათა შორის, საერობო ცენტრის ჩამოყალიბების შესახებ დასმულ საკითხთან დაკავშირებით გამოთქმული მოსაზრებების მიხედვით დადგინდა, რომ მსგავსი ცენტრი სამინისტროს დაქვემდებარებაში უნდა ყოფილიყო, შემდეგი ფორმულირებით – „ორგანო, რომელიც შეაერთებს მაზრების საერობო დაწესებულებებს, იქნება ცენტრალური საერობო გამგეობა, რომელიც დაექვემდებარება შინაგან საქმეთა სამინისტროს“.[2] ამ განწყობის მხარდასაჭერად, პარალელურად პრესაში მალევე გაჩნდა ფრთხილი პროპაგანდა,[3] რომ ცენტრს არ უნდა მოეხდინა მთავრობის კომპეტენციების დუბლირება და რომ სრულიად დამოუკიდებელი ცენტრი შეიძლება საფრთხის შემცველი გამხდარიყო რესპუბლიკის სტაბილურობისათვის.
1918 წლის 16 დეკემბერს თბილისში შეიკრიბა საორგანიზაციო ბიურო პირველი ყრილობის მოსაწვევი სამუშაოების დასაწყებად. მის შემადგენლობაში შედიოდნენ თბილისის, გორისა და თელავის სამაზრო ერობების წარმომადგენლები: დავით ონიაშვილი, ბესელიძე, ვასო ცაბაძე, მიხეილ ახალაძე, კოტე ანდრონიკაშვილი და სოკოლოვი. მათ დაადგინეს, რომ პირველი ყრილობისათვის მზადებაში იანვრის პირველი რიცხვებიდან ჩაერთოთ სენაკის, ოზურგეთისა და ქუთაისის ერობების წარმომადგენლები და დაიწყეს ყრილობის პროგრამის განსაზღვრა, რომელიც შემდეგი პუნქტებისაგან შედგებოდა:
ყრილობაზე დასასწრებად ყველა სამაზრო ერობის ხმოსანთა საბჭოს უნდა აერჩია ორ-ორი დელეგატი, ხოლო, თუ მათი არჩევა არ მოესწრებოდა, მაშინ ყრილობას გამგეობის ერთი წევრი და საბჭოს პრეზიდიუმის ერთი წევრი უნდა დასწრებოდნენ.[5]
ყრილობის დათქმულ დრომდე, ერობების პირველმა პრაქტიკამ დამატებით აჩვენა საკანონმდებლო საკითხების აქტუალობა; ცხადად გამოიკვეთა ორი მთავარი პრობლემა: მესამე საფეხურის, საგუბერნიო ერობის გაუქმების გამო მაზრები დარჩნენ კავშირის გარეშე და 1918 წლის დებულების ნაკლულობის გამო ერობის საბიუჯეტო უფლება ჰაერში იყო გამოკიდებული.[6] შესაბამისად, საქართველოს ერობათა წარმომადგენლების 1-ლი ყრილობის (21-27 თებერვალი, 1919 წელი) დღის წესრიგში საბიუჯეტო საკითხი და ცენტრის საკითხი თავიდანვე მკაფიოდ იყო განსაზღვრული.
თბილისის სამაზრო ერობის ბინაში გამართულ ყრილობას ესწრებოდნენ შემდეგი სამაზრო ერობების წარმომადგენლები:
სიღნაღის – ალექსანდრე მჭედლიშვილი და მიხეილ კლიმიაშვილი, გორის – მიხეილ ახალაძე, ოზურგეთის – გიორგი ბერეჟიანი და პლატონ კვირკველია, ზუგდიდის – ლეო შენგელაია, ქუთაისის – გრიგოლ სოღორაშვილი, თბილისის – დავით ონიაშვილი და ისიდორე სტურუა, ლეჩხუმის – ალექსანდრე მითაიშვილი, რაჭის – დავით ლობჟანიძე, დუშეთის – დავით ჩხეიძე და ნიკოლოზ ჩიმაკაძე, თელავის – კოტე ანდრონიკაშვილი და ლევან ვახვახიშვილი, შორაპნის – პოლიკარპე გოგიაშვილი და სენაკის – იოსებ სალაყაია.[7]
ყრილობამ[8] მოისმინა შინაგან საქმეთა სამინისტროს წარმომადგენლის, გიორგი ნანეიშვილის მოხსენება ერობათა „მატერიალური“ კომპეტენციების შესახებ; სამინისტროს პოზიციით, ეს საკითხი არ უნდა გამხდარიყო კონფლიქტის წყარო და მისი გადაწყვეტა შრომის განაწილებას უნდა დაფუძნებოდა. სამინისტროს პოზიციით, ერობათა კომპეტენციები გამარტივებულ რაციონალურ მმართველობას უნდა დაფუძნებოდა. საგუბერნიო დაწესებულებების გადაცემის შემდეგ, თუკი ერობები გარემოებების გამო სიძნელეებს წააწყდებოდნენ, თავად უნდა გამოსულიყვნენ ინიციატივით და შეექმნათ კავშირები სხვა ერობებთან და ჩამოეყალიბებინათ დროებითი საკავშირო ორგანოები შეთანხმების საკითხებზე ზედამხედველობისათვის. ამ ორგანოებს ასევე უნდა ჰქონოდათ საშუალება, რეკომენდაციებით მიემართათ ერობებისათვის, გაეგზავნათ ცირკულარები და ინსტრუქციები და ა.შ.[9]
ეს მოხსენება ყრილობამ გადასცა ადმინისტრაციულ კომისიას. შესაბამისი საკითხების დასამუშავებლად ყრილობამ ჩამოაყალიბა ადმინისტრაციული (დავით ონიაშვილი, მიხეილ კლიმიაშვილი, გიორგი მაღნარაძე), აგრონომიული და სასკოლო კომისიები.
ყრილობაზე დისკუსიაც ძირითადად ხსენებული ორი მთავარი საკითხის გარშემო გაიშალა. საბიუჯეტო უფლებათა პაკეტის შესახებ ყველა ორატორი თანხმდებოდა, რომ მისი შემუშავება-დანერგვის გარეშე ერობის იდეა კრახისთვის იყო განწირული და საჭირო იყო, ერობას კანონის ფარგლებში მკაფიოდ გაწერილი და მის მიზნებს მორგებული შემოსავალი ჰქონოდა. დავით ონიაშვილმა ყრილობას შემდეგი სამოქმედო გეგმა შესთავაზა:
ყრილობის მონაწილეთა მოსაზრებების აცდენა ძირითადად საგადასახადო სისტემის მოდელში ჩანდა. ერობათა წარმომადგენლების უმეტესობა თვლიდა, რომ უნდა გამიჯნულიყო სახელმწიფო და საერობო გადასახადები, სახელმწიფოს „პროგრესული გადასახადების“ ნაწილი უნდა დაეტოვებინა თავისთვის, ერობებს კი – „რეალური“. ადგილობრივი, ქონების, მიწის და მრეწველობის გადასახადები ერობას უნდა დარჩენოდა და გარემოებების გათვალისწინებით, დამატებით, ერთჯერადი გადასახადების გაწერის უფლებაც მასვე უნდა ჰქონოდა. კამათის ძირითადი პუნქტი სახელმწიფო და საერობო გადასახადების გამიჯვნის დეტალებში იყო. კერძოდ, დელეგატთა ნაწილი თვლიდა, რომ ამ ეტაპზე, სანამ სახელმწიფო არ დაძლევდა კრიზისულ ეტაპს და არ განვითარდებოდა, გადასახადების რაიმე მდგრად მოდელზე ლაპარაკი ნაადრევი იყო. ეს ფრთა ასევე გამოთქვამდა შიშს, რომ პირველ ეტაპზე ერობებს გაუჭირდებოდათ თავიანთი ბიუჯეტის შევსება და ისინი მაინც რესპუბლიკის ბიუჯეტიდან სესხზე იქნებოდნენ დამოკიდებული და განსხვავებული მიდგომა გადასახადების ამოღებისას – განაწილება საერობოდ და სახელმწიფოდ – არ იქნებოდა სასურველი, რადგან არსობრივად ყოველი მათგანი სახელმწიფო ინტერესების დასაკმაყოფილებლად მუშაობდა და ერობა, როგორც სახელმწიფო მმართველობის ნაწილი, თავისი ბიუჯეტითაც სახელმწიფო ბიუჯეტის ნაწილად უნდა ყოფილიყო აღქმული. ოპონენტები თანხმდებოდნენ იმ აზრზეც, რომ გამოსავლის ძიებისას აუცილებლად ევროპული გამოცდილების გადმონერგვა არ იყო პანაცეა (რადგან უმრავლესობა ზემოხსენებულ „პრუსიულ მოდელს“ემხრობოდა) და ადგილობრივი სპეციფიკა და მოცემული მომენტის მძიმე გარემოც გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო.
ერობათა ცენტრის ორგანიზების საკითხზე მოხსენება წარადგინა დიომიდე თოფურიძემ. შიგ გატარებული იყო აზრი, რომ ცენტრის ჩამოყალიბება აუცილებელია. ეს დასკვნა გამყარებული იყო ევროპული ქვეყნების გამოცდილებით, მაგრამ საჭირო იყო, ეს ცენტრი არ გამხდარიყო ცენტრალური ხელისუფლების კონკურენტი. მას უნდა ჰქონოდა მკაცრად განსაზღვრული ფუნქციები – ერობათა მომარაგება სახელმძღვანელო რეკომენდაციებით, ინსტრუქციებითა და ერობათა საერთო სტატისტიკის და ზედამხედველობის წარმოება. ცენტრი უნდა დაკომპლექტებულიყო ერობათა წარმომადგენელი დელეგატებისგან – იმათგან, ვისაც წარმომადგენელთა ყრილობაზე აირჩევდნენ ცენტრის წევრებად. დისკუსიაზე გამოითქვა აზრი, რომ ერობათა ცენტრს კავშირი უნდა დაემყარებინა ქალაქთა კავშირთან, ხოლო ცენტრალურ ხელისუფლებასთან კონფლიქტის ასარიდებლად და ეფექტიანი ურთიერთობისთვის უნდა ჩამოყალიბებულიყო საბჭო, სადაც ერობათა და ქალაქთა წარმომადგენლები შევიდოდნენ და მთავრობასთან ერთად იმსჯელებდნენ ფინანსურ-ეკონომიკურ საკითხებზე. რამდენადაც ამ მოდელით ცენტრალური ხელისუფლება – დამფუძნებელი კრება – თვითმმართველობათა ბოლო დონედ, „გვირგვინად“ განიხილებოდა, მომხსენებელი წარმომადგენლებს სთავაზობდა იდეას, რომ საერობო, საქალაქო და საპარლამენტო არჩევნები – ყველა ერთდროულად ჩატარებულიყო და ეს ორგანოები სინქრონიზებულად დაკომპლექტებულიყვნენ.[11]
როგორც ბიუჯეტის საკითხში, ისე აქაც წარმომადგენელთა შორის აზრთა დიდი სხვადასხვაობა გამოიკვეთა – უმრავლესობა უფრთხოდა დიდი უფლებებით აღჭურვილი ცენტრის არსებობას, რომელიც ცენტრალური მთავრობის კონკურენტობის და რუსეთის ერობის ცენტრის შექმნის წარუმატებელი, არასასურველი გამოცდილების ასოციაციებს იწვევდა და ამიტომ მიიჩნევდნენ, რომ ცენტრალური ორგანო ამ ეტაპზე ერობათა ხანგრძლივი გამოცდილების დაგროვებამდე მხოლოდ ტექნიკური ბიუროს სახით უნდა ყოფილიყო, რომელიც ერობათა საერთო ქონების განკარგვაზე იქნებოდა ორიენტირებული. პარალელურად ის გააგრძელებდა ცენტრალური ორგანოს ფუნქციების შესახებ მუშაობას და მხოლოდ ყველა ერობაში განხილვისა და კონსენსუსის მიღწევის შემდეგ შეიძლება ჩამოყალიბებულიყო ცენტრის ორგანიზაცია.
ერობათა ცენტრალური საორგანიზაცო ბიუროს დასაკომპლექტებლად შეიქმნა კომისია შემდეგი შემადგენლობით: ვასო ცაბაძე, იოსებ სალაყაია, გიორგი მაღნარაძე, მიხეილ ახალაძე, დავით ონიაშვილი.
მიუხედავად იმისა, რომ გადაწყვეტილება გამოიტანეს, ერობის წარმომადგენელთა და პრესის მხრიდან მაინც გრძელდებოდა ცენტრის საკითხის კრიტიკა. ისინი გამოთქვამდნენ შიშს, რომ ცენტრალური ორგანოს შექმნით, რომელიც თავის შტატს მოითხოვდა, ერობებს ადგილებზე ორგანიზატორთა კადრი დააკლდებოდათ და ცენტრში გადინების ისედაც მტკივნეული და არასასურველი პროცესი უფრო გაძლიერდებოდა.[12]
მუშაობის დასასრულს, პირველმა ყრილობამ შემდეგი რეზოლუციით შეაჯამა ცენტრის და საბიუჯეტო საკითხები:
„ ... ცენტრის ორგანიზაციის შესახებ
რადგანაც ამ ახლო მომავალში განზრახულია შექმნა ერთ მთლიან ცენტრის, რომელიც შეაკავშირებს მთელ ერობებს, ასეთ ცენტრის დაარსებამდე მოეწყოს დროებითი ცენტრალური ბიურო საქართველოს რესპუბლიკის ერობების, რომელიც უნდა შესდგეს ხუთი პირისაგან, რომლებსაც ყრილობა ირჩევს ერობათა წარმომადგენლებისაგან.
დროებით ბიუროს ევალება შემდეგი:
ა) შემუშავება პროექტის ერობათა გაერთიანების შესახებ.
ბ) მიიღოს მთავრობიდან საერობო დაწესებულება, რომელიც ინახება საერობო ხარჯზე და მთელი მხარისთვის საერთო მნიშვნელობა აქვს.
ე) [13] დაუყოვნებლივ მიიღოს სათანადო კრედიტებით სასურსათო საბჭოები, მომარაგების კომიტეტი და სხვ, რომლებსაც მთავრობა ლიკვიდაციას უშვრება.
ვ) ბიურო არის წარმომადგენელი სამაზრო ერობების მთავრობის, დაწესებულებების და კერძო პირთა წინაშე.
2. ბიურომ უნდა მოაწყოს სურსათის საქმე ქალაქთა და კოოპერატივთა კავშირების ერთად თანამშრომლობით. ამ მუშაობაში ბიურო უნდა ეყრდნობოდეს სამაზრო ერობებს.
შენიშვნა. ამ მიზნის პრაქტიკულ განხორციელებისათვის უნდა დაარსებულ იქნას სასურსათო საბჭო, რომელშიაც ერობათა წარმომადგენლები უმრავლესობას უნდა შეადგენდნენ.
3. ბიუროს წევრთა და მოსამსახურეთა შესანახი ხარჯები დაიფარება ცენტრალურ საერობო ორგანოს მიერ წარმოებულ სასურსათო ოპერაციების პროცენტებით.
შენიშვნა. ბიუროს წევრებს თვეში 2 000 მ. ექნებათ. ბიუროს წევრებს ნება არა აქვთ, სხვა დაწესებულებებში იმსახურონ.
ფინანსიური საკითხის შესახებ
ერობათა ყრილობამ მიიღო რა მხედველობაში, რომ ერობაში ფინანსიური საკითხის მოგვარებას პირველი ადგილი უჭირავს, დაადგინა:
ვინაიდან ერობის შემოსავლები მჭიდროთ დაკავშირებულია მის საბიუჯეტო უფლებასთან, საჭიროა, ახლო მომავალში გამორკვეულ იქნას და კანონმდებლობითი გზით დამტკიცებულ იქნას ერობათა საბიუჯეტო უფლება. სახელმწიფოს (ცენტრს) ეძლევა პროგრესიული გადასახადები, ერობებს კი რეალური. ეს დებულება ცხოვრებაში ტარდება თან და თან.
საჭიროა, მთავრობასთან ერთათ გამომუშავებულ იქნას სპეციალური კანონპროექტი ერობის საშუალებათა გასაძლიერებლათ. ამის ძალით ერობებს გადაეცემა ნაწილი იმ თანხისა, რომელიც ხაზინაში შემოვა მიწების გაყიდვიდან აგრარული კანონის თანახმად.
საჭიროა, კანონპროექტში შეტანილ იქნას ერთდროული გადასახადი. ერობების განკარგულებაში გადადის არა 1 მეხუთედი შემოსავლისა, არამედ 2 მეხუთედი. ასეთივე შესწორება შეტანილ უნდა იქნეს სააქციზო გადასახადებზე. ღვინოზე ფასი უნდა მოემატოს ვედროზე 9-16 მანეთამდე. კანონი აქციზის შესახებ ვრცელდება არა მარტო ქალაქებზე, არამედ იმ კუთხეებზედაც, სადაც ღვინო არ მოდის.
ერობებს უფლება ეძლევათ, დააწესონ საფუთო გადასახადები, რომელიც დამტკიცებულ უნდა იქნეს საკანონმდებლო ორგანოს მიერ.
საჭიროა, ხელახლათ იქნეს შეფასებული მიწები და შემოსავლის კვალობაზე დაწესდეს ახალი გადასახადები.
ცენტრალურ საერობო ორგანოს გადაეცემა, ქალაქთა კავშირთან ერთად, განაწილება სასურსათო საბჭოების და მომარაგების კომიტეტის ქონებისა…“[14]
ყრილობის დასასრულს დაკომპლექტდა დროებითი ცენტრალური საორგანიზაციო ბიურო: დავით ონიაშვილი, ვასო ცაბაძე, იოსებ სალაყაია, გრიგოლ სოღორაშვილი(თავმჯდომარე), ისიდორე სტურუა. მათი კანდიდატები: ვიქტორ ღლონტი, ლევან ასათიანი, ლეო შენგელაია, ალექსანდრე მითაიშვილი.[15]
წარმომადგენელთა პირველი ყრილობიდან მეორე ყრილობამდე პერიოდში, 1919 წლის თებერვლიდან სექტემბრამდე, გაგრძელდა და განვითარდა ერობებისათვის კომპეტენციების გადაცემის, ქონებრივი უზრუნველყოფის კონკრეტული ნაბიჯები და ცენტრალურ მთავრობასთან დამოკიდებულების გარკვევის პროცესი.
ადმინისტრაცია – 1919 წლის 28 იანვარს საქართველოს პარლამენტის დამტკიცებული კანონით სამაზრო ადმინისტრაცია და მილიცია ერობათა განკარგულებაში გადავიდა, სახელმწიფო ბიუჯეტიდან ხარჯის 75 %-ის გამოყოფით.[16] სამაზრო კომისარი და მილიციის უფროსი სამაზრო ერობის გამგეობას უნდა აერჩია, ხოლო სამინისტრო იტოვებდა მათი დათხოვნის უფლებას, თუმცა ერობას შეეძლო, ასეთი ნაბიჯი სასამართლოს გზით გაესაჩივრებინა. ამ ნორმამ დროთა განმავლობაში უარყოფითი შეფასება გამოიწვია და „ორუფლებიანობის“ შეცვლის საკითხი მომდევნო წარმომადგენელთა ყრილობისთვის აქტუალური გახდა.[17]
პარალელურად, ყრილობისწინა თათბირებზე გამოკვეთილი პერსპექტივების გათვალისწინებით, შინაგან საქმეთა სამინისტრომ დაამუშავა დებულება ახალი აპარატის – შინაგან საქმეთა სამინისტროს ადმინისტრაციული ინსპექტორის შტატის შემოღების შესახებ. სამინისტროს დასაბუთებით, საგუბერნიო ერობის გაუქმების გამო, როდესაც მისი კომპეტენციების უმეტესობა სამაზრო ერობებს გადაეცა, ასევე, ადმინისტრაციის გადაცემის გამო, დებულებიდან წაიშალა ერობათა მოქმედებაზე ზედამხედველობის ელემენტი. თვითმმართველი ერობები და მისი ადმინისტრაცია ვერ შეძლებდნენ საკუთარ თავზე ზედამხედველობას, ხოლო სამინისტრო დეცენტრალიზაციის გამო ვერ ჩაერეოდა ერობათა ყოველდღიურ მოქმედებაში – მას მაზრებში საკუთარი „აგენტები“ აღარ ჰყავდა, შესაბამისად, მან აირჩია ბრიტანეთის (ინგლისის) გამოცდილება და დააარსა ინსპექტორის შტატი, რომელსაც ეყოლებოდა ორი თანაშემწე ქუთაისსა და თბილისში საკუთარი მცირე კანცელარიით და „განსაკუთრებული მინდობილობის მოხელეები“, რომლებიც პერიოდულად ჩაატარებდნენ თვითმმართველობათა ორგანოების რევიზიას და უზრუნველყოფდნენ მათ ურთიერთობას სამინისტროსთან.[18]
მალევე, 1918 წლის ბოლოს და 1919 წლის დასაწყისში, სამაზრო ერობების გამგეობების ორგანიზებისთანავე, დაიწყო სამაზრო კომისრის თანამდებობის და აპარატის გაუქმება და მისი გადაბარება ერობის გამგეობისთვის. მაზრის კომისრის საზედამხედველო ფუნქციები ადმინისტრაციულ ინსპექტორს გადაეცა.[19]
გაუქმდა ყველა ძველი საგუბერნიო დაწესებულებაც. მათი ქონება და ინფრასტრუქტურა გადაეცა ერობებს. 1919 წლის მაისში გაუქმდა თბილისისა და ქუთაისის საგუბერნიო სამმართველოები. ნაწილი მოსამსახურეებისა, რომლებიც საერობო საქმეებში იყვნენ ჩაბმული, შინაგან საქმეთა სამინისტროს ტექნიკურ განყოფილებაში გადაიყვანეს.[20]
სამხედრო ბეგარა – 1919 წლის მარტში ერობებმა გადაიბარეს ყოფილი „სამხედრო ბეგარის“ საკრებულოს ქონება და კომპეტენციები.[21] ამ დროიდან ახალწვეულთა მობილიზება მაზრებში სამაზრო ერობების დაქვემდებარებაში გადავიდა.
სასამართლო – იუსტიციის სამინისტროს გადაწყვეტილებით, ადგილობრივი სასამართლოების მოწყობა ერობებს დაევალათ. მათ დაიწყეს მაზრის სასამართლო-სამომრიგებლო უბნებად დაყოფა და მომრიგებელი მოსამართლეების არჩევა.[22] იუსტიციის სამინისტროს განკარგულებით, ნაფიც მსაჯულთა სიების შედგენაც ერობებს დაევალათ, დამფუძნებელი კრების არჩევნების სიების ბაზაზე დაყრდნობით.
ერობების ერთმა ნაწილმა ითხოვა ხელახალი აღწერა, მაგრამ სახსრების ნაკლებობისა და დროის დასრულების გამო მათ უარი ეთქვათ.[23]
სახალხო განათლება – მაზრებში დაწყებითი, საშუალო და უმაღლესი განათლების მოწყობის ვალდებულება ერობებს დაეკისრათ.[24] მათ კომპეტენციაში გადავიდა სახალხო ბიბლიოთეკებისა და სამკითხველოების მოწყობა.
საადგილმამულო რეფორმა – ერობებმა გადაიბარეს მიწის რეფორმის განხორციელების ხელმძღვანელობა ადგილებზე, მიწების მიღების კომისიები (კომიტეტები) მათი ზედამხედველობით მუშაობდნენ და სახელმწიფო მიწების მიღებული ფონდი გადადიოდა ერობათა ხელში. ერობები მიწების მიღების შემაჯამებელ ანგარიშებს გადასცემდნენ მიწათმოქმედების სამინისტროს.[25] ერობებმა დაიწყეს ყოფილი სახელმწიფო კულტურული მამულების ნაწილის გადაბარება და სახნავ-სათესი მიწების, ტყეების და სათიბების ფონდის მართვა.[26]
გზები და კომუნიკაციები – სამაზრო ერობები ჩაებნენ ფოსტა-ტელეგრაფ-ტელეფონის მოწყობის პროცესში, კანონით ყველა სოფლის საზოგადოებას დაევალა, საკუთარი შრომითი რესურსების მობილიზებით დახმარებოდნენ უწყებას ქსელის გაყვანაში, ადგილებზე ამ პროცესს ერობა უწევდა კოორდინაციას.[27] 1918 წლის 5 ნოემბრის დადგენილების და შსს-ს 1918 წლის 27 დეკემბრის ბრძანების თანახმად, 1919 წლის დასაწყისიდან უწყებათაშორისმა კომისიამ დაიწყო გზების გადაცემა ერობებისათვის, რესპუბლიკური მნიშვნელობის სტრატეგიული საკომუნიკაციო გზების გამოკლებით, მათ შორის რკინგიზის ხაზისაც, თუმცა რკინიგზის ინვენტარი ერობების განკარგულებაში აღმოჩნდა.[28]
წლის დასაწყისიდან დეკემბრამდე ერობებს გადაეცათ ყველა გზა, გარდა სვანეთის ბილიკის, ბორჯომ-ახალქალაქისა და ბეზობდალის გზებისა, რომელიც შსს-ს ტექნიკური განყოფილების გაუქმების შემდეგ გზათა დეპარტამენტს გადაეცა.[29] ერობებმა თავად დაიწყეს ახალი გზების და კომუნიკაციების დაგეგმვა-მშენებლობა: სენაკის მაზრის ერობამ – სენაკი ზუგდიდის რკინიგზის, ქუთაისისამ – ქუთაისი-ხონის, გორისამ – გორი-ცხინვალისა.
სასურსათო საბჭო და მომარაგების კომიტეტები – ეს სფერო აღმოჩნდა ყველაზე პრობლემური, რამაც გამოკვეთა კონფლიქტი ცენტრალურ ხელისუფლებასა და თვითმმართველობას შორის. კერძოდ, ერობათა ცენტრალური ბიურო შეუდგა მთავარი გამოწვევის – სასურსათო საკითხის მოგვარებაში ინიციატივის გადაბარებას. იგი მთლიანი შემადგენლობით შევიდა რესპუბლიკის მთავარ სასურსათო საბჭოში და შეეცადა, მიეღო შესაბამისი ქონება და დაწესებულებები, თუმცა ეს პროცესი გაჭიანურდა საორგანიზაციო ბიუროს ლეგალური სტატუსის გაურკვევლობის გამო. პარალელურად, შინაგან საქმეთა სამინისტროს პროტესტის გამო მთავრობამ დადგენილებით აუკრძალა ერობებს, რაიმე განსაკუთრებული დადგენილება გამოეტანა სურსათის დამზადებაზე და უბრძანა, ხელი არ შეეშალათ სამხედრო უწყებებისთვის სურსათის ოპერაციების ჩატარებისას.[30]
ამას გარდა, ბიურომ შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან ერთად დაიწყო მუშაობა ერობათა სესხის განაწილების საქმეზე; ბიურომ მოამზადა გაანგარიშება, რომელ ერობებს საჭიროების მიხედვით რამდენი პროცენტი უნდა მისცემოდა სამთავრობო 3 500 000 მანეთიდან; მათ სპეციალური ფორმულა შეიმუშავეს – სუსტი, ახლად ორგანიზებული ერობების დახმარების მოტივის და მაზრის მოსახლეობისა და რესურსის შეჯერებით და სესხის პროპორციები შესაბამისად განსაზღვრეს.[31] ბიურომ ასევე დაიწყო სამკურნალო-სანიტარიული კანონპროექტის დამუშავება შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან ერთად. ბიუროში შედიოდა ყველა თხოვნა სოფლებიდან სოფლის მეურნეობის იარაღების და პროდუქციის მისაღებად.[32] ბიურომ დაიწყო სამაზრო ერობების ანკეტირება, მათი მუშაობის კოორდინაციისთვის – დაზუსტება – რომელი მაზრა რა ეტაპზე იმყოფებოდა ერობათა ორგანიზების მხრივ.[33] ბიურომ დაიწყო ცენტრალური ორგანიზაციის დებულების დამუშავება (დაევალათ ვ. ა. სოკოლოვს და ვ. ა. იანოვიჩს) მაგრამ მისი დასრულება ვერ მოესწრო წარმომადგენელთა მეორე ყრილობამდე.[34]
1919 წლის თებერვალში საქართველოს დამფუძნებელი კრების არჩევამ და 12 მარტიდან მისი მუშაობის დაწყებამ თავისი წვლილი შეიტანა საერობო საკითხების მოწესრიგების პროცესში. საზოგადოებაში გაჩნდა მოლოდინი, რომ დამფუძნებელი კრება სამართლებრივ კალაპოტში ჩააყენებდა ქვეყნის ცხოვრების ყველა მხარეს და მაქსიმალურად გაამარტივებდა და განტვირთავდა ცენტრალურ მმართველობას, ადგილობრივი თვითმმართველობის სასარგებლოდ.[35] დამფუძნებელი კრების ადგილობრივი თვითმმართველობის კომისია გახდა ყველა საერობო საკითხის ადრესატი და საკანონმდებლო პროცესის საბოლოო გადაწყვეტამდე დროებითი წესრიგის განმსაზღვრელი.
ყრილობათაშორის პერიოდში შინაგან საქმეთა სამინისტრომ სცადა საერობო დებულების დახვეწის პროცესის დაძვრა – 1919 წლის მაისში დებულების ცვლილების პროექტი სახელმძღვანელოდ დაეგზავნა სამაზრო ერობებს,[36] მაგრამ იგი გამოხმაურების გარეშე დარჩა. სამინისტროში არსებული საერობო განყოფილება კვლავ ამუშავებდა სახელმძღვანელო ინსტრუქციებს სამაზრო ერობების საქმის წარმოებისათვის და ა. შ. ადმინისტრაციისათვის და ადმინისტრაციის ინსპექტორისათვის.
საქართველოს ერობათა წარმომადგენლების მეორე ყრილობა გაიხსნა 1919 წლის 11 სექტემბერს, თბილისის სამაზრო ერობის ბინაზე. მისი დღის წესრიგი შემდეგი იყო:
ა) ბიუროს მოქმედების ანგარიში;
ბ) ერობების მდგომარეობა (მოხსენება ადგილებიდან);
გ) ერობათა ცენტრის ორგანიზაცია;
დ) საერობო დებულებანი: ცენტრის, მაზრის და თემის ერობათა;
ე) ერობების ფინანსური მდგომარეობა;
ვ) ადმინისტრაცია;
ზ) მიმდინარე საკითხები.[37]
ყრილობას ესწრებოდნენ 13 სამაზრო ერობის წარმომადგენლები, პირველ დღეებში არ ყოფილან დელეგატები რაჭიდან და აფხაზეთიდან, თუმცა მოგვიანებით ისინი შეუერთდნენ ყრილობის მუშაობას. ყრილობის თავმჯდომარედ დავით ონიაშვილი აირჩიეს, მის ამხანაგებად – სიო ჭანტურიშვილი და ლეო შენგელაია, მდივნებად – დავით ჩხეიძე და სარდიონ მენაღარიშვილი.[38]
შინაგან საქმეთა მინისტრის, ნოე რამიშვილის მისასალმებელ სიტყვაშივე მკაფიოდ გამოიკვეთა პოზიცია, რომ მთავრობა ცალკეული მაზრების არკოორდინირებულ მუშაობას არასასურველად თვლიდა. ის ძალიან ფრთხილად იყო განწყობილი ერობათა საბიუჯეტო უფლების საკითხის გადაწყვეტის მიმართაც, ერობისთვის ფართო უფლების მინიჭების წინააღმდეგი იყო და აღნიშნავდა, რომ არ შეიძლება სახელმწიფო და საერობო საქმეების დაპირისპირება და ყველაფერი უნდა გამოვიდეს იმ თეზისიდან, რომ საერობო საქმე იგივე სახელმწიფო საქმეა. მინისტრი საკუთარ სიფრთხილეს ასაბუთებდა შემდეგი შეხედულებით: წვრილი ერთეულის – თემების საბუჯეტო უფლებაც გასარკვევია და ამიტომ სამაზრო და სათემო დონეზე უფლებათა კონფლიქტის გამოსარიცხად წინასწარ საჭიროა დიდი მუშაობის ჩატარება.[39]
თავის მხრივ, წარმომადგენელთა ყრილობის მიზანდასახულობა პირველსავე სხდომაზე გამოიკვეთა, როდესაც მან მხოლოდ ორი კომისია დააარსა: საკანონმდებლო[40] და საბიუჯეტო.[41]
პირველი დღის სხდომა მძაფრი კამათით შეხვდა ცენტრალური საორგანიზაციო ბიუროს ანგარიშს; სამაზრო ერობათა წარმომადგენლების ნაწილი საყვედურობდა ბიუროს, იწუნებდა მისი შვიდთვიანი მუშაობის შედეგებს, აკრიტიკებდა მას უმოქმედობის გამო, ადანაშაულებდა ერობებისათვის გადასაცემი ქონების მიღების საქმის ჩაშლასა და უფლებამოსილებების გადამეტებაში, რასაც ცენტრალური ხელისუფლების მხრიდან უკურეაქცია მოჰყვა, რაც სესხის და ქონების გადაცემის დაბლოკვაში გამოიხატა, საყვედურობდნენ ასევე ინსტრუქციებით ერობების მომარაგების შეუსრულებლობითა და საერთო ხელმძღვანელობის ფუნქციის შესრულების ჩაშლისთვისაც,[42] ბიუროს წარმომადგენლები და სხვა ოპონენტები კი განმარტავდნენ, რომ კრიტიკის სამართლიან ნაწილში – პრობლემის გამომწვევი მიზეზი ბიუროს უმოქმედობა კი არა, არამედ მისი „უფლებრივი“ სტატუსის არარსებობა გახდა. ბიუროს შექმნიდან მოყოლებული, იგი არ იყო სამაზრო ერობათა სრულფასოვანი წარმომადგენელი, რამაც ჩაშალა ქონების გადაცემის პროცესი, რადგან სახელმწიფო უფლებამოსილი იყო, ქონება გადაეცა ცალკეული ერობებისათვის და ბიუროს კი არანაირი ლეგალური სტატუსი არ გააჩნდა ამ ქონების მისაღებად.[43] ასე ჩავარდა ბიუროს მცდელობა, მიეღო შემდეგი დაწესებულებები: საგუბერნიო სასამართლო, მიხეილის საავადმყოფო, სამების ინსტიტუტი, მეღვინეობისა და მევენახეობის კომიტეტი, სასოფლო მეურნეობის მავნებელ ცხოველებთან ბრძოლის ბიურო, გზათა უწყება, წყალთა გამგეობა და მომარაგების კომიტეტი.
ბიუროს წევრები დამატებითი ანგარშებით და ახსნა-განმარტებებით ცდილობდნენ, დაესაბუთებინათ, რომ ამგვარ პირობებში მათ მაინც შეძლეს მნიშვნელოვანი ღონისძიებების გატარება და ყველა სხვა მტკივნეული საკითხის შესახებ გადაწყვეტის გეგმების შემუშავება წარმომადგენელთა ყრილობაზე გამოსატანად. მათი ანგარიშით ბიუროს მთავარი მიღწევები იყო: ადმინისტრაციისა და მილიციის რეორგანიზაციის პროექტი, რომელიც მიიღეს, საერობო ექიმთა და სტატისტიკოსების ყრილობების ჩატარება, დამფუძნებელი კრების მიერ მიღებულ დეკრეტებში – საფუთო, სანიტარიულ და ერთდროულ გადასახადებში ერობებისათვის წილის გაზრდა, სასურსათო საბჭოში მონაწილეობით წარმატებული ოპერაციები სურსათის დამზადებაში და ა. შ. ხანგრძლივი კამათის შემდეგ დელეგატებმა ბიუროს ანგარიში მიიღეს და ყრილობა სხვა ძირითად გამოწვევებზე გადაერთო.
ყრილობის მოქმედებაში საკვანძო მნიშვნელობა ჰქონდა სამაზრო ერობების ერთწლიანი (ძირითადი ნაწილის) მუშაობის ანგარიშებს – ერთი მხრივ, ყრილობის არსი სწორედ ამ გამოცდილების გაზიარებასა და კოორდინაციაში მდგომარეობდა, მაგრამ პარალელურად მოხსენებებმა მაზრებიდან პრაქტიკული მაგალითების თვალსაზრისით აჩვენა სამი მთავარი საკითხის აქტუალობა – ცენტრის ორგანიზების მნიშვნელობა, საერობო ფინანსების და სათემო თვითმმართველობების საკითხის სწრაფად და სწორად გადაწყვეტის საჭიროება. ასიმეტრიამ ერობების მოქმედებებში – რიგი ერობების სამაგალითო პროგრესის და ზოგიერთი ერობის კატასტროფული ვითარების – რაც ადგილებზე ფინანსური და ადამიანური რესურსების უაღრესი სიმწირით იყო გამოწვეული – შედარებამ ყრილობის მონაწილეები დაარწმუნა ცენტრის მაკოორდინირებელი ორგანიზაციის არსებობის საჭიროებაში. თავის მხრივ, ცენტრის წინამორბედის – საორგანიზაციო ბიუროს მუშაობის გამოცდილების მძაფრი კრიტიკა კი ახალი ცენტრის ორგანიზაციის ლეგალური სტატუსის მაქსიმალურად ზუსტად განსაზღვრას და საერობო ფინანსების საფუძვლების საბოლოოდ გამოკვეთას მოითხოვდა.
ფინანსურ საკითხზე მსჯელობა შედარებით მწყობრად და სწრაფად განვითარდა. სიო ჭანტურიშვილის მოხსენებამ, რომლის მიხედვითაც მთავრობის მიერ რესპუბლიკის ბიუჯეტიდან გახსნილი კრედიტები და დამფუძნებელი კრების მიერ გადასახადებში გაწერილი საერობო წილი სრულიად არ კმაროდა იმ კომპეტენციებისათვის, რაც ერობებს გადაეცათ და ამიტომ ერობებს ზოგჯერ თვითშემოქმედება სჭირდებოდათ ფინანსების მოსაძიებლად, რაც ვეღარ გაგრძელდებოდა მომავალში, რადგან ეს გზა ანარქიას გამოიწვევდა. ფინანსებზე მსჯელობისას ზოგადად მხედველობაში იყო მისაღები ის გარემოება, რომ 1917 წლიდან 1919 წლის დასაწყისამდე რესპუბლიკის მოსახლეობის უდიდეს ნაწილს – სოფელს, არავითარი გადასახადი არ გაუღია და თუკი პირველი, ერთჯერადი გადასახადების შეკრება ეფექტიანად მოხერხდა, ეს ერობების დამსახურება იყო, რადგან მათ დაეკისრათ ეს ფუნქცია და გამოჩნდა, რომ ადგილობრივი ხელისუფლების მიმართ საზოგადოებაში უკვე დიდი ნდობა არსებობდა. ჭანტურიშვილის წინადადებით, მომავალშიც ყველა პირდაპირი გადასახადი ერობას უნდა დარჩენოდა და მასვე უნდა ეკისრა ამ გადასახადების შეკრება. ერობებს უნდა დარჩენოდათ ასევე პროცენტი საშემოსავლო გადასახადიდან და მიწების შესყიდვის შემოსავლის 40%. გამოითქვა ასევე საერობო-მუნიციპალური ბანკის დაარსების იდეაც, ადგილობრივი წარმოების წასახალისებლად. ფინანსთა სამინისტროს კი უნდა მოეხდინა თავისი შტატის რესტრუქტურიზაცია და საგადასახადო ინსპექტორები ინსტრუქტორებად უნდა გარდაქმნილიყვნენ, რადგან სასურველი იყო, ყველა სახელმწიფო გადასახადის მოკრებაც ერობებს შეესრულებინათ.[44] კრიტიკოსებმა უფრო მეტი სიცხადის შეტანა მოითხოვეს გადასახადების სისტემის საკითხში, თუმცა კომისიის წარმომადგენლის შენიშვნით, ყრილობას არ შეეძლო რაიმე გადაწყვეტილების მიღება, მას მხოლოდ რეკომენდაციის შემუშავების საშუალება ჰქონდა და შესაფერისი კანონი დამფუძნებელ კრებას უნდა მიეღო.
ყრილობის რეზოლუციით თითქმის უცვლელად შეჯამდა ყველა ზემოხსენებული პუნქტი:
„...რეზოლუცია საფინანსო საკითხის შესახებ.
ყოველგვარი პირდაპირი სახელმწიფო გადასახადი, გარდა შემოსავალზე გადასახადისა, გადაეცეს ერობას, ხოლო თვით შემოსავალზე გადასახადიდან კი მიეცეს მასვე – ერობას – 40% ამ შემოსავლისა.
40 % იმ თანხისა, რომელიც უნდა შემოვიდეს 23 იანვრის კანონით გადასაცემ მიწის საფასურიდან, მიეცეს სათანადო სამაზრო ერობას, მიწის გაყიდვამდე კი, ერობას მიეცეს 40% საღალო შემოსავლისა.
საერობო კავშირის კომიტეტმა უნდა მიიღოს ენერგიული ზომები მუნიციპალური ბანკის დასაარსებლათ.
თემის საბჭოს უნდა ეძლეოდეს განსაზღვრული პროცენტი საერობო გადასახადებისა, ამავე საბჭოს მიეცეს უფლება იმ ხარჯის თემზე შეწერისა, რომელიც წარდგენილი და დამტკიცებული იქნება სამაზრო ერობის გამგეობის მიერ.“ [45]
ფინანსებისაგან განსხვავებით, მწვავე დისკუსია და ემოციების ამოფრქვევა გამოიწვია ცენტრალური ორგანოს საკითხმა. მიუხედავად იმისა, რომ ერთწლიანი მუშაობის შეჯამებისა და პრობლემების გამოკვეთის ფონზე ცენტრალური ორგანიზაციის აუცილებლობა ელემენტარულ ჭეშმარიტებად ჩანდა, წარმომადგენლები მაინც ვერ თანხმდებოდნენ მის უფლებამოსილებებსა და სტატუსზე. ერთი მხრივ, ცხადი იყო, რომ ცენტრალური რგოლი ყველა ერობის მაკოორდინირებელი და ხელმძღვანელი უნდა ყოფილიყო, რომელიც რჩევებით და ინსტრუქციებით მოამარაგებდა ერობებს, „ჩამორჩენილ“ ერობებს განსაკუთრებულ მხარდაჭერას გაუწევდა და იქნებოდა ლეგალური იურიდიული პირი ცენტრალურ მთავრობასა და სხვა უწყებებთან ურთიერთობაში.ამ ფორმულას კრიტიკოსები აფასებდნენ, როგორც საფრთხეს მთელი რესპუბლიკის პოლიტიკური სტაბილურობისათვის, რადგან ფართო უფლებით აღჭურვილი ცენტრი გადაიქცეოდა დამფუძნებელი კრების კონკურენტად და ამავე დროს იქნებოდა არადემოკრატიული ცენტრი, რადგან თვითმმართველობის „მესამე საფეხური“ არ იქნებოდა მოქალაქეთა მიერ პირდაპირ არჩეული და გარკვეულწილად დაემსგავსებოდა გაუქმებულ საგუბერნიო ერობას. მათი პოზიციით, თუკი ცენტრი მსგავსი ქმედითი უფლებებით იქნებოდა აღჭურვილი, აუცილებელად უნდა შექმნილიყო მისი კონტროლი ცენტრალური ხელისუფლების მხრიდან და ამიტომ ის ან შინაგან საქმეთა სამინისტროს საერობო განყოფილებად უნდა ქცეულიყო, ან ცენტრალურ ხელისუფლებას დებულებით მისი ინსპექტირების საშუალება უნდა მისცემოდა. ეს მოდელი კი, თავის მხრივ, კითხვებს აჩენდა დეცენტრალიზაციის ზოგადი პრინციპების მიმართ. საბოლოო კონსენსუსამდე მისვლას დიდწილად დაეხმარა შინაგან საქმეთა მინისტრის, ნოე რამიშვილის სიტყვა, რომელმაც კვლავ დაადასტურა რესპუბლიკის მთავრობის ურყევი პოზიცია დეცენტრალიზაციისა და თვითმმართველობის ფართო უფლებების მხარდაჭერის მიმართ; მისი აზრით, უფლებათა მთავარი ნაწილი საბაზისო საფეხურს, თემს უნდა გადასცემოდა, ხოლო ცენტრალური ორგანო საკოორდინაციო რგოლი და ერობების მთავრობასთან საერთო წარმომადგენელი უნდა ყოფილიყო. ხანგრძლივი კამათის შემდეგ გადაწყდა ცენტრალური ორგანიზაციის შექმნა ხსენებულ ჩარჩოში, ერობათა კავშირის კომიტეტის სახით, რაც რეზოლუციით შემდეგნაირად დადასტურდა:
„ ... 1) დაარსდეს სამაზრო ერობების კავშირი, რომელსაც დაევალება ადგილობრივი ერობების ხელმძღვანელობა და ცხოვრებაში გაყვანა იმ დადგენილებებისა, რომელიც სამაზრო ერობათა წარმომადგენლების ყრილობის მიერ იქნება გამოტანილი.
2) ამ მიზნისათვის არჩეული იქნას ყრილობის მიერ 9 კაცისაგან შემდგარი კომიტეტი კოოპტაციის[46]უფლებით.“ [47]
კომიტეტის წევრებად აირჩიეს: გრიგოლ ლორთქიფანიძე, ისიდორე სტურუა, პეტრე ქავთარაძე, სიო ჭანტურიშვილი, კონსტანტინე სულაქველიძე, დავით ონიაშვილი, ლეო შენგელაია, ვასო ცაბაძე და არზაყან ემუხვარი. პრეზიდიუმი შემდეგნაირად დაკომპლექტდა: თავმჯდომარე – გრიგოლ ლორთქიფანიძე, ამხანაგები – ვლადიმერ ქუთათელაძე და მიხეილ ცეკვაშვილი.[48] სარევიზიო კომისიაში აირჩიეს: მიხეილ ცეკვაშვილი, ალექსანდრე მითაიშვილი და დავით კარიჭაშვილი.
1920 წლის იანვრის ბოლოს კომიტეტის პრეზიდიუმის შემადგენლობა შეიცვალა: თავმჯდომარედ აირჩიეს ნიკოლოზ (პარმენ) ჭიჭინაძე, ამხანაგად – მიხეილ ახალაძე. პრეზიდიუმის წევრებად: მიხეილ ცეკვაშვილი, ისიდორე სტურუა და გრიგოლ სოღორაშვილი.[49]
ყრილობამ ასევე საბოლოოდ დაადგინა, რომ ამიერიდან ერობის წვრილ ერთეულს უნდა ეწოდოს თემი, თემის ხმოსანთა ყრილობას – თემის საბჭო და სამაზრო ხმოსანთა კრებას – მაზრის საერობო ყრილობა.
ერობათა წარმომადგენლების მეორე ყრილობის და ერობათა კავშირის კომიტეტის დაარსების შემდეგ შეიცვალა წარმომადგენლების საკოორდინაციო შეხვედრების ფორმატი: მან უფრო ხშირი და მცირემასშტაბიანი ფორმა მიიღო ერობათა კავშირის კომიტეტისა და ერობათა წარმომადგენლების თათბირების სახით.
ერობათა კავშირის კომიტეტი საკუთარი ფუნქციების შესრულებას დაუყოვნებლივ შეუდგა: მან ჩამოაყალიბა საინსტრუქტორო განყოფილება, რომელიც მოიცავდა შემდეგ მიმართულებებს: საექიმო-სანიტარიულს, სტატისტიკურს, აგრონომიულს, საბეითლოსა და საბუღალტროს. კომიტეტის ინსტრუქტორები იგზავნებოდნენ სამაზრო ერობების დასახმარებლად.[50] ცენტრში ეწყობოდა ტექნიკურ ძალთა და საინსტრუქტორო მიმართულებების პროფილის ყრილობები (აგრონომთა, ექიმთა, სტატისტიკოსთა და ა. შ.) ერთიანი სისტემისა და პროგრამის შესამუშავებლად. კავშირის კომიტეტმა დააარსა სპეციალური კურსები საერობო მუშაკთა და ინსტრუქტორთა მოსამზადებლად.
1919 წლის 21 ოქტომბრიდან კომიტეტმა დაიწყო კონსულტაციები მიწათმოქმედების სამინისტროსთან, გადასახადების აკრეფის სისტემის დასახვეწად,[51] კომიტეტმა განაგრძო ყველა იმ ქონების გადაბარების საქმე, რომელიც საორგანიზაციო ბიურომ ვერ მოახერხა.[52]
დეკემბრისთვის დამუშავდა და მთავრობამ დაამტკიცა თავად ერობათა კავშირის კომიტეტის დებულება (იხილე დანართი).
1920 წლის ზაფხულში ერობათა კავშირის კომიტეტის სპეციალურმა კომისიამ დაიწყო სამაზრო ერობების რევიზიის ჩატარება.[53] მათ წლის ბოლომდე თითქმის ყველა სამაზრო ერობაში იმუშავეს (აფხაზეთის და ბორჩალოს მაზრის გარდა). განზრახული იყო, მიღებული მასალა და სტატისტიკური მონაცემები შესაბამისი ანალიზით დაბეჭდილიყო ცალკე კრებულად,[54] მაგრამ ეს ვეღარ მოესწრო.
კომიტეტმა ყრილობის დასრულებიდან რამდენიმე კვირაში დაიწყო აქტიური მოქმედება საერობო თვითმმართველობის ნორმატიული ბაზის დამუშავების დასამთავრებლად.
25 ოქტომბერს შინაგან საქმეთა სამინისტროში ჩატარდა გაერთიანებული თათბირი, რომელსაც ფინანსთა სამინისტროს წარმომადგენელი და ადმინისტრაციის ინსპექტორი ესწრებოდნენ. თათბირზე გადაწყდა, რომ, რადგან შინაგან საქმეთა სამინისტრომ აქამდე ვერ შეძლო საერობო დებულების გადამუშავება, ეს საქმე კავშირის კომიტეტს გადაებარებინა. წინასწარ განისაზღვრა დებულების საბაზისო პრინციპები, კერძოდ:
„ ... 1. თვითმმართველობა არის ადგილობრივი მართველობა
2. არსებული საქალაქო და საერობო თვითმართველობანი წარმოადგენენ მხოლოდ სხვადასხვა სახეს ადგილობრივი მართველობისას, რომელნიც განირჩევიან ურთიერთ შორის უფლების კომპეტენციით;
3. თვითმართველობის არსებობის ერთი საფუძველთაგანი უნდა იქნეს თვითდაბეგვრა... “[55]
3 ნოემბრისათვის მიხეილ ცეკვაშვილმა წარადგინა დებულების სამუშაო ვერსია, რომელიც კომიტეტმა განსახილველად მიიღო.[56]
1920 წლის იანვარში კავშირის კომიტეტისა და ერობათა წარმომადგენლების თათბირზე დადგინდა, რომ თვითმმართველობის სასურველი ფორმა ორსაფეხურიანი უნდა ყოფილიყო: თემის და სამაზრო ერობის სახით.[57]
1920 წლის ოქტომბერში დებულების ბოლო ვერსია ჯერ კიდევ არ იყო მზად დამფუძნებელი კრებისათვის წარსადგენად, რადგან იგი სათემო დებულებასთან პაკეტში მოიაზრებოდა, რათა ერთიანად და საბოლოოდ დალაგებულიყო თვითმმართველობის კანონმდებლობა. ამ დროის მანძილზე საერობო მოღვაწეთა ძირითადი ენერგია კი სათემო დებულების დახვეწას მოხმარდა, რომელიც ამ დროისათვის უკვე დასრულებული იყო. ერობათა კავშირის კომიტეტმა იგი აღარ გადასცა დამფუძნებელ კრებას, სანამ სამაზრო ერობის დებულებაც საბოლოო სახეს არ მიიღებდა.[58] მისი დამუშავება მიხეილ სმირნოვს მიენდო.[59]
საბოლოოდ დებულების დახვეწა მალევე, ნოემბრის პირველ რიცხვებში დასრულდა[60] და 48-მუხლიანი დებულების პროექტი დაეგზავნა სამაზრო ერობებს თხოვნით, რომ კომიტეტისათვის გაეგზავნათ შენიშვნები და რეკომენდაციები, რომელთა გადამუშავების შემდეგ კომიტეტი დაუყოვნებლივ წარუდგენდა პროექტს დამფუძნებელ კრებას.[61] მასში ძირითადად შემდეგი პრინციპები იყო გატარებული:
„ ... ადგილობრივ თვითმართველობას ორი საფეხური აქვს: პირველი საფეხური არის წვრილი საერობო ერთეული (თემი), მეორე – სამაზრო ერობა. ტერიტორიალური საზღვრები, რომელშიაც ანხორციელებენ საერობო დაწესებულებანი თავის უფლებას და მოვალეობას, მყარდება და იცვლება რესპუბლიკის უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანოს მიერ. ცალკე თემი იქმნება საზღვრებში, რომელიც მჭიდროთ არის შეკავშირებული მეურნეობის მხრით. სივრცით თემის საზღვრები ისე უნდა იყოს განსაზღვრული, რომ რაიონის სიდიდემ არ უნდა შეუშალოს ხელი თემის მოქალაქეს, იქონიოს მუდმივი კავშირი მის (თემის) მმართველობის ორგანოებთან. ამასთანავე დაცულ უნდა იქმნეს შეძლებისამებრ ყოფილ სოფლის საზოგადოებების საზღვრები. სამაზრო ერობა ეწყობა ისეთ საზღვრებში, რომელიც ერთგვარად ეკონომიურ მთლიანობით ხასიათდება... ჯერჯერობით ადმინისტრატულ გადამიჯვნამდე საქართველო 21 მაზრად იყოფა. უფლების და ვალდებულების მატარებლად ადგილობრივ თვითმართველობის მიმართ ითვლება სამაზრო ერთეულის ყველა მცხოვრები. სამაზრო დაწესებულებანი თავის ტერიტორიის საზღვრებში განაგებენ საზოგადოებრივ და სამეურნეო საქმეებს და ანხორციელებენ ადგილობრივ მმართველობას. გარდა ამისა საერობო დაწესებულებებს ევალებათ ფოსტა-ტელეგრაფის შენობების აგება, ბრძოლა ეპიდემიის წინააღმდეგ, ადგილობრივ მიმოსვლის მოწყობა, სასურსათო საქმის მოწყობა და სურსათ-სანოვაგის მიწოდება მცხოვრებთათვის ფართო მასშტაბში, შრომის დაცვა, თვალყურის დევნება ვაჭრობა-მრეწველობაზე, ქონებრივ სიმდიდრის დაცვა, ხელოვნების ძეგლების დაცვა და სხვა. თანახმად 21 მუხლისა, თემს ყავს საბჭო და თემის თანაშემწეები, ამასთანავე, თანაშემწე ირჩევა იმდენი, რამდენი სოფელიც შედის თემში. საბჭო ირჩევა საერთო, პირდაპირ, თანასწორ და ფარულ კენჭის ყრით და პროპორციონალურ წარმომადგენლობით. თემის თავი უშუამავლოდ განაგებს მილიციას თემის რაიონში, ახდენს მცხოვრებთა რეგისტრაციას და სხვა. სამაზრო ერობას ყავს საერობო ყრილობა და გამგეობა. საერობო ყრილობას თავმჯდომარეობს პირი, რომელიც ერობის ხმოსნების წრისაგან იქნება არჩეული. თავმჯდომარეს ირჩევენ ერთი წლით. საერობო ყრილობას აქვს უფლება, გამოსცეს სავალდებულო დადგენილება. ადგილობრივი თვითმართველობა მთლიანია. ადგილობრივ თვითმართველობათა ყველა მოქმედებას თვალყურს ადევნებს საერთო სახელმწიფო მმართველობა.“[62]
კომიტეტის დადგენილებითვე დაიგეგმა საერობო მოღვაწეთა ყრილობა კანონპროექტის განსახილველად.[63]
1921 წლის იანვრის ბოლოს ერობათა კავშირის კომიტეტმა ფინანსთა და შინაგან საქმეთა მინისტრებს, სახელმწიფო კონტროლიორს და დამფუძნებელი კრების თვითმმართველობის კომისიას საერობო ბიუჯეტის კანონპროექტიც წარუდგინა.[64] კანონპროექტის ძირითადი დებულებები შემდეგი იყო:
„ …ერობათა ფინანსებს შეადგენენ:
ა) ერობათა წარმოებისაგან და მამულებისაგან შემოსავალი
ბ) გადასახადები და
გ) ცენტრალური მმართველობის სუბსიდიები და შემთხვევითი შემოსავლები.
საერობო თვითმართველობანი ვალდებული არიან, მოაწყონ სხვადასხვა წარმოებები. ამას გარდა, ერობებს უფლება აქვთ, მოაწყონ სამრეწველო, სავაჭრო და სხვა წარმოებანი. სახელმწიფო ხაზინიდან საერობო თვითმართველობებს დახმარება მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიეცემა, თუ შეუძლებელი იქნება საჭირო გასავალის საერთო ბიუჯეტის საშუალებით დაფარვა. სამაზრო საერობო ყრილობებს უფლება ეძლევათ, შემოიღონ სხვადასხვა სახის ბეგარა. მაგალითად, მათ შეუძლიათ შემოიღონ სასარეწაო გადასახადი, საგანგებო გადასახადი უძრავ ქონებაზე და სხვა. სამაზრო თვითმართველობას შეუძლია ისარგებლოს აგრეთვე ნატურალური ბეგარით. საერობო გადასახადი წელიწადში ერთხელ წესდება. ამასთანავე, ქაღალდის ფულის კურსის შეცვლასთან ერთად შესაძლებელია, საერობო პირობების და მიხედვით შეიცვალოს გადასახადის რაოდენობაც. სასარეწაო გადასახადი წესდება ყოველგვარ ვაჭრობაზე და მრეწველობაზე შემოსავლის და მიხედვით; თუ შემოსავალი 250 000 მანეთს უდრის, იმ შემთხვევაში საერობო თვითმართველობას მიაქვს 30%, თუ შემოსავალი მეტია, იმ შემთხვევაში – 50 %. სასარეწაო გადასახადი წესდება ყოველგვარ წარმოებაზე, სახაზინო, საზოგადო და კერძო წარმოებებზე სახაზინო რკინის გზების გამოკლებით. სასარეწაო გადასახადის მაგივრათ სახაზინო რკინის გზები ერობის კაპიტალის სასარგებლოდ ყოველ სამგზავრო ბილეთზე და ბარგის გადატანაზე განსაკუთრებულ პროცენტს ადებს. თუ მდგომარეობა სასწრაფო ხარჯებს მოითხოვს, ერობას შეუძლია მიმართოს თვითდაბეგვრას, რომლის გატარებაც შეიძლება იმ შემთხვევაში, თუ თემის მცხოვრებთა უმრავლესობა თანხმობას გამოაცხადებს.“[65]
პარალელურად, იანვარ-თებერვალში საქართველოს დამფუძნებელმა კრებამ დაიწყო საქართველოს კონსტიტუციის ბოლო მოსმენა, სადაც ადგილობრივი თვითმმართველობისთვის ცალკე თავი იყო გამოყოფილი, რომელიც საბოლოოდ ადასტურებდა დებულების პროექტებში ჩამოყალიბებულ პრინციპებს.
1921 წლის მარტისთვის, საქალაქო არჩევნების შემდეგ საერობო არჩევნების რიგი დგებოდა. რესპუბლიკის საერობო მოღვაწეები დამფუძნებელი კრების მიერ მუშაობის დასრულებამდე წარდგენილი კანონ-პროექტების დამტკიცების მოლოდინსა და წინასაარჩევნო კამპანიისათვის მზადებაში იყვნენ, მაგრამ 11 თებერვალს საბჭოთა რუსეთის წითელი არმიის თავდასხმამ ამ პროცესებს წერტილი დაუსვა.
[1] ბერეჟიანი, გიორგი გაგლოევი, პოლიკარპე გოგიაშვილი, იოსებ სალაყაია, გ. დუნდუა, მიხეილ ახალაძე, გრიგოლ სოღორაშვილი, ვლადიმერ ემუხვარი, გრიგოლ ურატაძე, ვ. პაპავა, რუბენ ყიფიანი, ზაქარია ბიჭაშვილი, ვ. კალანდარიშვილი, ვ. ფერაძე (ადლერის ქალაქისთავი), ს.ცერაძე, გაბრიელ ცისკარიშვილი, ალექსანდრე ჩიქავა, გ. მიქავა, ზაქარია გურული.
[2] ერობათა წარმომადგენლების თათბირი, ერთობა № 257, 27.11.1918
[3] ერობათა კავშირის შესახებ, ერთობა № 256, 28.11.1918
[4] ერობის საერთო ყრილობის შესახებ, ქრონიკა, კავკასიის ქალაქი № 15-16, 15.12.1918. გვ. 22
[5] ერობათა წარმომადგენლების თათბირი, ერთობა № 6, 10.01.1919
[6] ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, ერთობა № 41, 21.02.1919
[7] ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, კავკასიის ქალაქი № 2, 01.02.1919. გვ. 44. საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი № 1921 (საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა კავშირის კომიტეტი), ანაწერი № 1, საქმე № 21
[8] პრეზიდიუმი – დავით ონიაშვილი (თავმჯდომარე), ამხანაგები – ვასო ცაბაძე და მიხეილ კლიმიაშვილი, მდივნები –ლეო შენგელაია და დავით ლობჟანიძე.
[9] ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, ერთობა № 44, 25.02.1919
[10] კომერციული ტვირთების ტრანსპორტირების გადასახადი წონის მიხედვით.
[11] ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, ერთობა № 45, 26.02.1919
[12] ერობათა ყრილობა, ერთობა № 46, 27.02.1919. კიდევ საერობო ცენტრზე, ერთობა № 48, 01.03.1919
[13] ორიგინალში ასეა.
[14] ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, ერთობა № 48, 01.03.1919
[15] ერობის მოღვაწეთა ყრილობის დასრულება, საქართველოს რესპუბლიკა № 48, 01.03.1919 საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი № 1921 (საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა კავშირის კომიტეტი), ანაწერი № 1, საქმე № 21
[16] კანონი ადმინისტრაციისა და მილიციის ადგილობრივ თვითმმართველობათა ხელში გადაცემისა, საქართველოს რესპუბლიკა № 31, 08.02.1919
[17] ერობათა ყრილობა, განი, ერთობა № 197, 02.09.1919.
[18] ადმინისტრატიული ინსპექციის დაარსების შესახებ, საქართველოს რესპუბლიკა № 35, 13.02.1919
[19] К урпазднению должности губернского комиссара, Хроника, კავკასიის ქალაქი, № 7-8, 1919,გვ. 66
[20]საგუბერნიო სამმართველოები, ერთობა № 84, 14.05.1919
[21] სამაზრო ერობები, ერთობა № 68, 26.03.1919
[22] კიდევ სასამართლოზე, ერთობა № 237, 18.10.1919
[23] იუსტიციის სამინისტროსაგან, ერთობა № 96, 04.05.1919
[24] Передача правительственных школъ земствам, Хроника, კავკასიის ქალაქი № 1, 15.01.1919, გვ. 86
[25] საად-მამულო რეფორმა, ერთობა № 242, 24.10.1919.
[26] Взаимоотношение между министерством земледелия и земством, Хроника, კავკასიის ქალაქი № 2, 01.02.1919, გვ. 59-63
[27] ფოსტა-ტელეგრაფ-ტელეფონი სოფლად, ერთობა № 175, 07.08.1919
[28] გზების გადაცემა ერობებისათვის, ქრონიკა, კავკასიის ქალაქი № 1, 15.01.1919, გვ. 30
[29] გზების გადაცემა ერობებისათვის, ერთობა № 285, 14.12.1919.
[30] ერობები და სურსათის საკითხი, ერთობა № 149, 08.07.1919
[31] Распределение между земствами правительственной ссуды в 3 500 000 рублей,Хроника,კავკასიის ქალაქი № 7-8, 1919,გვ. 61-64
[32] ერობის ცენტრალური ბიურო, ქრონიკა, კავკასიის ქალაქი № 5-6, 15.04.1919, გვ. 42-43
[33] Анкета Земскаго Бюро, Хроника, კავკასიის ქალაქი № 11-12,15.07.1919.გვ. 78
[34] Судьба законопроекта о волост. Земств. Хроника, კავკასიის ქალაქი № 11-12, 15.07.1919.გვ. 87
[35] მმართველობის გამარტივება, ერთობა № 50, 04.03.1919
[36]Руководство для земств, Хроника, კავკასიის ქალაქი № 7-8, გვ. 61
[37] საქართველოს ერობების წარმომადგენელთა II ყრილობა, ერთობა № 202, 07.09.1919
[38] რესპუბლიკის ერობათა ყრილობა, ერთობა № 206, 12.09.1919
[39] საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა წარმომადგენლების მეორე ყრილობა, საქართველოს რესპუბლიკა № 205, 13.09.1919
[40] სიო ჭანტურიშვილი, ვლადიმერ მიქელაძე, კონსტანტინე სულაქველიძე, მიხეილ კლიმიაშვილი, დავით ონიაშვილი
[41] გიორგი მაღნარაძე, ქუთათელაძე, მიხეილ ახალაძე, პეტრე ქავთარაძე, დავით კარიჭაშვილი, მიხეილ ცეკვაშვილი, ისიდორე მალანია, ლეო შენგელაია, რაჟდენ გაგუა
[42] რესპუბლიკის ერობათა ყრილობა, ერთობა № 207, 13.09.1919
[43] ერობათა მეორე ყრილობა, შთაბეჭდილება, განი, ერთობა № 207, 13.09.1919
[44] რესპუბლიკის ერობათა მეორე ყრილობა, 15 სექტემბრის დილის სხდომა, ერთობა № 212, 19.09.1919.
[45] რესპუბლიკის ერობათა მეორე ყრილობა (დასასრული), ერთობა № 214, 21.09.1919. საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა წარმომადგენლების მეორე ყრილობა (დასასრული), № 212, 21.09.1919. საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი № 1921 (საქართველოს რესუბლიკის ერობათა კავშირის კომიტეტი), ანაწერი № 1, საქმე № 31, გვ. 66
[46] ახალი წევრის შეყვანა არჩევნების გარეშე
[47] რესპუბლიკის ერობათა მეორე ყრილობა (დასასრული), ერთობა № 214, 21.09.1919. საქართველოს რესპუბლიკის ერობათა წარმომადგენლების მეორე ყრილობა (დასასრული), № 212, 21.09.1919
[48] ერობათა კავშირის კომიტეტმა ერთობა № 215, 23.09.1919.
[49] ერობათა კავშირში, ერთობა № 23, 31.01.1920
[50] ერობათა მოღვაწეობა, ერობა და ქალაქი, ერთობა № 195, 28.08.1920
[51] ერობების ცხოვრება, მთავარ კომიტეტში, თათბირი მიწად-მოქმედების სამინისტროში, ერთობა № 246, 29.10.1919
[52] ერობების ცხოვრება, მთავარ კომიტეტში, ერთობა № 254, 07.11.1919
[53] თბილისს დაბრუნდა ერობათა კავშირის კომიტეტის მიერ გაგზავნილი კომისია... ერთობა № 181, 12.08.1920
[54] ერობათა მოღვაწეობა, ერობა და ქალაქი, ერთობა № 195, 28.08.1920
[55] ერობების ცხოვრება, თათბირი შინაგან საქმეთ სამინისტროში, ერთობა № 247, 30.10.1919
[56] ერობების ცხოვრება, ერთობა № 255, 08.11.1919
[57] ერობათა თათბირი, ერთობა № 22, 30.01.1920
[58] კანონ-პროექტი საერობო თვითმართველობის შესახებ, ერთობა № 226, 06.10.1920
[59] ერობათა კავშირის კომიტეტში, ერობათა ცხოვრება, ერობა № 9, 11.1920. გვ. 46
[60] კანონ-პროექტი საერობო თვითმართველობის შესახებ, ერთობა № 252, 05.11.1920
[61] ერობა და ქალაქი, ერთობა № 265, 20.11.1920
[62] კანონ-პროექტი საერობო თვითმართველობის შესახებ, ერთობა № 252, 05.11.1920
[63] ერობათა კავშირმა დაადგინა, ერთობა № 267, 23.11.1920
[64] ერობათა საბიუჯეტო უფლებები, ერთობა № 20, 28.01.1921
[65] ერობის ფინანსები, ერთობა № 14, 21.01.1921.
|
|