|
|
„...ჩვენ პირველად დავაარსეთ სამაზრო ერობები, შემდეგ კი შეუდექით თემების შექმნას. ასეთი პოლიტიკა აუცილებლობით იყო ნაკარნახევი: ჩვეულებრივად ჯერ უნდა მომხდარიყო თემების მოწყობა. თემები – ეს ის ორგანოებია, რომლებიც ყველაზე უფრო ახლოს დგანან ხალხთან და რომელზედაც ემყარება სახელმწიფო; ამიტომ მეტი სახელმწიფოებრივი უფლებები იმათ უნდა ეკუთვნოდეთ. მთავრობის საუმჯობესო დასაყრდენი ორგანო თემებია. ჩვენც განზრახვა გვაქვს, გავაფართოვოთ თემების უფლება და უკანასკნელი სათანადო იურიდიულ ნორმაში ჩამოვასხათ. მთავრობას არ ეშინია ხალხის გაძლიერების, ამიტომ იგი ცდილობს, გააძლიეროს თემები და შემდეგ შეაკავშიროს ისინი ძლიერ ერობათა ცენტრში...“
ნოე ჟორდანია, მთავრობის საშინაო და საგარეო პოლიტიკა(წაკითხული თფილისის სოციალ-დემოკრატიულ ორგანიზაციათა კონფერენციაზე 9 დეკემბერს), 1919 წელი
სამაზრო ერობების ორგანიზების ეტაპის დასრულებისთანავე სიმძიმის ცენტრმა მთავარ, საბაზისო დონეზე – სოფლებში გადაინაცვლა და „წვრილი საერობო ერთეულის“ – თემის „გამოჭრაც“ დიდი პოლიტიკური საკითხი გახდა. მუშაობის პირველსავე ეტაპზე ყველა სამაზრო ერობამ და სოფლის საზოგადოებამ ცალ-ცალკე დაიწყეს ერობის წვრილი ერთეულის საზღვრების „გამოჭრა“, რასაც ცენტრალური ხელისუფლება უკმაყოფილებით შეხვდა.
საქართველოს რესპუბლიკის მაზრებში თემების მოწყობა რეალურად 1919 წლის პირველ თვეებში დაიწყო. პრესაში მაშინვე გამოეხმაურნენ პროცესს საქმიანი კრიტიკით – კერძოდ, თუ როგორ უნდა დაკომპლექტებულიყო თემის აღმასრულებელი ორგანო. კრიტიკის სამიზნე გახდა „აღმასრულებელი კოლეგია“ – თემის თავმჯდომარის და მისი ორი ამხანაგის სისტემა, რომელიც ძალიან ძვირადღირებულად მიიჩნიეს „წვრილი ერთეულის“ბიუჯეტისათვის და რეკომენდაციას აძლევდნენ თემებს, რომ ერთი პირისაგან შემდგარი აღმასრულებელი ორგანო საკმარისი იქნებოდა.[1]
საქართველოს რესპუბლიკის სამაზრო ერობების წარმომადგენელთა პირველ ყრილობაზე ვერ მოხერხდა კონსენსუსის მიღწევა ამ საკითხში – დელეგატთა ნაწილი მოითხოვდა, რომ წვრილი ერთეულის – „თემის“ საზღვრები არსებულ „სოფლის საზოგადოებებს“ უნდა დამთხვეოდა და სოფლის მოსახლეობა უკვე ჩამოყალიბებული და ჩვეული სასოფლო ცენტრების სერვისების კომპლექტის – სკოლის, სოფლის კანცელარიის, ბიბლიოთეკის, კოოპერატივისა და ფოსტის გარშემო ყოფილიყო მობილიზებული. ოპონენტები მიუთითებდნენ, რომ თემის ასე უკიდურესად დანაწილება და დაპატარავება ხარჯიანობის გამო არ იყო რაციონალური. ძალზე წვრილი საზოგადოება ვერ შეძლებდა დამოუკიდებელი ბიუჯეტის გაძღოლას და, ამავე დროს, ადგილობრივი „ინტელიგენტური ძალების“, უკიდურეს შემთხვევაში წერა-კითხის მცოდნე მოქალაქეების სიმცირეც იყო გასათვალისწინებელი. ამიტომ „თემი“ ეკონომიკურად დაკავშირებული ზონის ფარგლებში უნდა მოწყობილიყო რამდენიმე სოფლის საზოგადოების გაერთიანებით, და მათ ცენტრად ბუნებრივი – უკვე ისტორიულად ჩამოყალიბებული კულტურული და ეკონომიკური ცენტრალური პუნქტი უნდა გამხდარიყო. წარმომადგენელთა ყრილობამ სცადა ორთავე პოზიციის შეჯერება და დაბალანსებული რეზოლუცია მიიღო:
„...წვრილი საერობო ერთეულის შესახებ
ყრილობა აღიარებს, რომ წვრილ ერთეულების გამოჭრის დროს ერობები უმთავრესად უნდა ხელმძღვანელობდნენ ადგილობრივ პირობების მიხედვით.
წვრილი ერთეულის ძირითად ორგანიზაციად მიღებულ უნდა იქმნას არსებული საზოგადოებანი, მხოლოდ, თუ ზემოდ აღნიშნული ადგილობრივი პირობების მიხედვით მიზან შეწონილება მოითხოვს, ზოგიერთ საზოგადოებათა შეერთება და გადამიჯვნა დასაშვებია.“[2]
თუმცა მეორე ყრილობამდე განვითარებულმა პროცესმა აჩვენა, რომ რეზოლუციის პრინციპები ოქმის ქაღალდზევე დარჩა, პრაქტიკაში კი პროცესი ძველებურად, უსისტემოდ და ადგილობრივი ხასიათის გათვალისწინებით გაგრძელდა.
ყრილობისშემდგომ პერიოდში განსაკუთრებული მწვავე დისკუსია გამოიწვია გურიის სამაზრო ერობის მოქმედებამ, რომელიც პირველ ყრილობაზეც ახალი მიდგომის მომხრე იყო და მალევე, 1919 წლის ზაფხულის დამლევს, უკვე გადამიჯნა და მოაწყო გამსხვილებული თემები. ერობათა მოღვაწეების ნაწილი და პრესა უკმაყოფილებით შეხვდა ამ გადაწყვეტილებას; მათი მტკიცებით, ეს დაარღვევდა სოფლად უკვე ბუნებრივად ჩამოყალიბებულ ცენტრალურ ორგანიზმებს, გაურთულებდა მოსახლეობას სათემო დაწესებულებების მომსახურებით სარგებლობას და ცხოვრების საჭიროება მაინც იძულებულს გახდიდა ერობას, თემი კიდევ რაიონებად დაეყო და საწყის ნიშნულს დაბრუნებოდა, რაც ზოგად არევ-დარევას და ზედმეტ ხარჯებს გამოიწვევდა. კრიტიკოსები ითვალისწინებდნენ, რომ საქართველოს რეგიონების ეთნოგრაფიული თავისებურებების და ბუნებრივი პირობების გამო ერთიანი სტანდარტის დანერგვა ფაქტობრივად გამორიცხული იყო, მაგრამ ისინი ურჩევდნენ ერობებს, რომ მაქსიმალურად შეენარჩუნებინათ თემის დაახლოება სასოფლო საზოგადოების საზღვრებთან და გამონაკლის შემთხვევაში ამ ადგილის სპეციფიკის გათვალისწინებით ემოქმედათ.[3] ამ მხრივ საინტერესო გაანგარიშება დაიბეჭდა მთავარ საერობო ჟურნალში, რომელიც ძველი სასოფლო-სამეურნეო აღწერების სტატისტიკურ ბაზაზე დაყრდნობით აკეთებდა პროგნოზს, თუ რა მდგომარეობა შეიძლება შექმნილიყო რესპუბლიკაში, თუ წვრილი ერთეულის ფარგლებს „სასოფლო საზოგადოებებს“ დაამთხვევდნენ; მხოლოდ 16 მაზრის (აფხაზეთის ოლქის გამოკლებით) ანგარიშით, თუ სოფლის საზოგადოებები ჩაითვლებოდნენ „წვრილ ერთეულად“, რესპუბლიკაში, სადაც 359 სასოფლო საზოგადოება იყო, თემის თავმჯდომარის და გამგეობის წევრთა ჯამური რიცხვი 1 077-მდე იქნებოდა, ხოლო სათემო საბჭოს ხმოსანთა რიცხვს შეიძლება 8 975-ისთვის მიეღწია, რაც ასტრონომიულ ციფრად ჩანდა შესაბამისი ბიუჯეტის გასაწერად.[4]
საქართველოს ერობათა წარმომადგენლების მეორე ყრილობამ ცენტრის შესახებ კამათის ფონზე დიდწილად ყურადღების გარეშე დატოვა თემის საკითხი, თუმცა ყრილობის დასრულების შემდეგ მალევე ამ პრობლემამ მთლიანად დაიკავა საერობო საკითხებზე სადისკუსიო სივრცე.
კომიტეტმა, პირველ რიგში, სამაზრო ერობების ანკეტირება დაიწყო ერობისა და თემის უფლებრივი მდგომარეობის შესაფასებლად. 1919 წლის 16 ოქტომბერს, ერობათა კავშირის კომიტეტის დადგენილებით, სამაზრო ერობებს დაეგზავნა საანკეტო ფურცელი შემდეგი კითხვებით:
„ ...
რის საფუძველზე ააგეთ თემები? თუ საფუძვლათ დაუდეთ არსებული საზოგადოებანი, რა მოსაზრებით? თუ არა, რატომ დაინახეთ უფრო მიზანშეწონილათ რამოდენიმე საზოგადოების გაერთიანება?
როგორ მდგომარეობაში რჩება სოფელი და არსებობს რაიმე შემაკავშირებელი თემს და სოფელს შორის? (რით შესცვალეთ წინანდელი ოცის თავები, კეთილი, სინდისიერები (sic) გადასახადის ამკრებნი, „სბორშიკები“ და სხვა). რა დამოკიდებულებაა სოფლის კრებას („სხოდს“) და თემს შორის?
რა ტიპის ორგანიზაცია მიგაჩნიათ უფრო მიზან-შეწონილად სოფლისათვის?
როგორი წესით ხელმძღვანელობდით თემის არჩევნების დროს და რამდენი ამომრჩეველი მოუდიოდა ერთს ხმოსანს?
რა უფლებით გსურთ აღჭურვოთ თემი? მართვა-გამგეობის საკითხები, მილიციის მიღება-დათხოვა, სკოლების გამგებლობა და სხვა საერობო დაწესებულებით ხელმძღვანელობა, ნატურალური ბეგარის დაწესება და, საერთოთ, რა უფლების იძულებით აპარატს სცნობთ საჭიროთ, მიაკუთვნოთ თემებს?
რა საბიუჯეტო უფლებებს სცნობთ შესაძლებლათ, თემს მიენიჭოს? (თვით დაბეგვრისა, სპეციალური დაბეგვრისა და სამაზრო ერობის და სახელმწიფო გადასახადზე განსაზღვრული პროც.-ბის დადებისა და რაოდენობა ამ პროცენტებისა)
რა ფორმებით გაქვთ თქვენ წარმოდგენილი ერობების მოქმედებაზე კანტროლი? (ვინ უნდა განახორციელოს ეს კანტროლი, ადმინისტრაციის ინსპექტორმა თუ მაზრის ერობის საადმინისტრაციო განყოფილებამ? ეს კანტროლი იქნება მხოლოდ მოქმედების კანონიერობაზე, თუ მიზანშეწონილობაზედაც?)
რა აზრის ხართ თქვენ ახალ ქალაქებზე? შესაძლებელია თუ არა მათი მაზრის ერობის უფლებით აღჭურვა, როგორც მაგ. თფილისი), რამოდენიმეთ ქუთაისი, ფოთი, სოხუმი, თუ ისინი მოექცეს მაზრის ერობის ფარგლებში თემის უფლებებით?
იყო თუ არა მაზრის თემების წარმომადგენლების ყრილობანი თქვენს მაზრაში? თუ იყო, რა დადგენილებები გამოიტანეს მათ?
რამდენათ მისაღებათ მიგაჩნიათ თქვენ რეფერენდუმის უფლების მინიჭება, როგორც ეს დასავლეთ ეროპაშია, როგორც მაზრის ერობისათვის, ისე თემისათვის? (რეფერენდუმი გამოიხატება ამა თუ იმ დადგენილების გამოტანაში არა მარტო ამა თუ იმ ყრილობის მიერ, არამედ საყოველთაო კენჭის ყრითაც და მის სავალდებულო ხასიათი კანონიერების თვალსაზრისით).“[5]
1920 წლის იანვარში, შინაგან საქმეთა სამინისტრომაც დაიწყო სამაზრო ერობების ანკეტირება, თუ რა ეტაპზე იყო მაზრებში თემების მოწყობა და რა პრინციპით მიდიოდა ეს სამუშაო.[6]
1919 წლის ბოლოს სამმა განსხვავებულმა და საინტერესო იმპულსმა გაააქტიურა სათემო დებულების შესახებ მსჯელობის პროცესი.
დეკემბრის შუა რიცხვებში, თბილისის სოციალ-დემოკრატიული ორგანიზაციის კონფერენციაზე, რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარემ და პარტიის ლიდერმა, ნოე ჟორდანიამ, ქვეყნის საგარეო და საშინაო პოლიტიკის შესახებ წაკითხულ ანგარიშში გამოხატა მზადყოფნა, თემის უფლებები სამართლებრივ ჩარჩოში ჩამდგარიყო და მასზე დაფუძნებულიყო რესპუბლიკის მთავარი სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტების განვითარება.[7]
მეორე, ოღონდ გამომაფხიზლებელი იმპულსი გახდა „ბაჩას“ (სავარაუდოდ ბაჩანა რაზიკაშვილის) მწვავე, კრიტიკული სტატია. იგი აღწერდა სოფლად არსებულ მძიმე მდგომარეობას და შენიშნავდა, რომ, მიუხედავად განვლილი პროცესის, მოწყობილი კანონმდებლობის და თვითმმართველობის საფეხურების ამოქმედებისა, მას მთავარი რამ – თვითმმართველობაში მოქალაქეების ჩართულობა აკლდა:
„...მხოლოდ ბრმა ვერ შენიშნავს, რომ ჩვენ მართვა-გამგეობის სისტემას აკლია დასრულება. ჩვენ გვაქვს ცენტრალური მთავრობის აპარატი, სამაზრო ერობები, თემის ერობები და მაინც არ არის დასკვნა. არის შენობა, სახურავი, კედლები და ვერ ვხედავთ საძირკველს. თვით ხალხი, სოფლის მცხოვრები, რაც შეადგენს ნამდვილ დემოკრატიას, სდგას განზე, შეყურებს გამგეობებს და ნაკლებ მონაწილეობას ღებულობს სახელმწიფოს ცხოვრებაში, მთელი მისი მონაწილეობა განისაზღვრება წელიწადში ერთხელ ან სამ წელიწადში ერთხელ არჩევნებით. ხალხის მართველობას, როდესაც ის თვით ჩაბმული უნდა იყოს სახელმწიფოებრივ მუშაობაში, ჩვენ ვერ ვხედავთ. აი, სწორედ ეს გახლავთ ბიუროკრატიზმი, და არა ქაღალდების დროზე მიუღებლობა ან პასუხის მათზე დაგვიანება, რასაც ჩვენში ბიუროკრატიზმს უწოდებენ…“[8]
ბაჩანა შენიშნავდა, რომ არ იყო საჭირო ახალი ფანტასტიკური გეგმების დასახვა და პრობლემის გადასაჭრელად გამოსავალი იყო „გარეშე დაწინაურებული ქვეყნების“ საუკეთესო გამოცდილების გამოყენება და მისი ადგილობრივ მოთხოვნებთან შეჯერება. ის აკრიტიკებდა თემის ქმედითობაზე იმედის დამყარებას და აღნიშნავდა, რომ მხოლოდ სოფლებს შეეძლოთ, საკუთრივ ზუსტად შეეფასებინათ მათი საჭიროებები და მათ მოსაგვარებლად ხელი გამოეღოთ შესაბამისი პირობების შექმნით. ასეთი პირობები კი იყო: სოფელს – „სასოფლო ერთეულს“– უნდა ჰქონოდა საკუთარი დებულება და იურიდიული პირის სტატუსი, საკუთარ ფარგლებში სავალდებულო დადგენილებების გამოცემის და თვითდაბეგვრის უფლება, ასევე, საერთო ქონების მართვის საშუალება. სოფელს უნდა ჰქონოდა საყოველთაო ყრილობების ჩატარების უფლება, სადაც იგი აირჩევდა აღმასრულებელ რგოლს – სოფლის თავს და რწმუნებულებს, რომლებიც გაუძღვებოდნენ სასოფლო საქმეებს, ისინი გახდებოდნენ ცენტრალური და სამაზრო ხელისუფლების დადგენილებების ცხოვრებაში გამტარებლები და მათი სახელფასო ანაზღაურება რესპუბლიკის ბიუჯეტიდან უნდა მომხდარიყო, როგორც მთავარი – საბაზისო მოხელეებისა. ასეთი სისტემით სოფლები შემდეგ ბუნებრივად შეკავშირდებოდნენ საჭიროების მიხედვით სათემო დონეზე ერთიანი პრობლემების გადასაწყვეტად. ბაჩას შეფასებით ამ სისტემით „...ზედმეტია ლაპარაკი იმაზე, თუ რამდენი წვრილი საკითხები, რომელნიც თავისმტვრევად უხდებათ დღეს სამაზრო ერობებს, ჩამოშორდება მათ. ამით სამაზრო ერობის მოქმედება უფრო მეტ ნაყოფს გამოიტანს და ის მართლაც გადაიქცევა კულტურულ ხელმძღვანელ ცენტრად და ხალხის კეთილდღეობის ნამდვილ იარაღად.“ [9]
ბაჩანას ანალიზის პარალელურად, რომელიც აღმოსავლეთ საქართველოში სათემო თვითმმართველობის სიძნელეების სპეციფიკით იყო გაჯერებული, თემების უფლებამოსილების საკითხში ძალიან საინტერესო და ორიგინალური პროექტი წარმოადგინა ოზურგეთის (გურიის) სამაზრო ერობის ხმოსანმა, ვიქტორ ღლონტმა. გურიის წარმომადგენლები ორივე ყრილობაზე გამოირჩეოდნენ ალტერნატიული, ხშირად რადიკალური პოზიციებით და, თავისთავად, მათი იდეები დასავლეთ საქართველოს სოციალურად და კულტურულად დაწინაურებული მხარეების გამოცდილებით იყო ზურგგამაგრებული.
ვიქტორ ღლონტი მიმოიხილავდა 1917 წლის შემდეგ საქართველოში საერობო რეფორმის პროცესს და რამდენიმე მომენტზე დაყრდნობით განმარტავდა სათემო თვითმმართველობის საკუთარი მოდელის ლოგიკას. მისი შენიშვნით, 1918 წლის დებულებას საქართველოს პირობებისათვის ერთი გადამწყვეტი ნაკლი აღმოაჩნდა – დებულება „დიდი რუსეთის“პირობებზე იყო გათვლილი და ამიტომ, როდესაც საქართველომ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა და პარლამენტმა საგუბერნიო ერობის საფეხური სამართლიანად გააუქმა, რადგან იგი საქართველოს ზომის ქვეყანას ნამდვილად არ ესაჭიროებოდა, მოხდა გაუთვალისწინებელი რამ, რაც მაშინ ყურადღების მიღმა დარჩა: დებულებით, საგუბერნიო ერობის დაკომპლექტება ხდებოდა სამაზრო ერობის ხმოსნებისაგან, როგორც მაზრების მაკოორდინირებელი ორგანოსი. როდესაც ის გაუქმდა, აღმოჩნდა, რომ მაზრების ერობები პირდაპირ იყვნენ არჩეული მაზრის მოსახლეობის მიერ და როდესაც მომდევნო ეტაპზე, თემთა საზღვრები დადგინდა და სათემო თვითმმართველობების არჩევნები დაიწყო, პირველი საფეხურის თვითმმართველობაში თითქმის არ მოხვდნენ სამაზრო ერობის დეპუტატები, რადგან ამომრჩევლები ამჯობინებდნენ, სათემო საბჭოებში უახლოესი და ადგილობრივი საჭიროებების მცოდნე და მონაწილე ადამიანები აერჩიათ. ამის გამო კავშირი სათემო და სამაზრო ერობებს შორის გაწყდა და აღმოჩნდა ისე, რომ თვითმმართველობის საბაზისო საფეხურების მაკოორდინირებელი რგოლი დაიკარგა. სამაზრო ერობები ცენტრალური ხელისუფლებისაგან დამოუკიდებლები იყვნენ და ერთმანეთში მაკავშირებელი რგოლი აღარ ჰქონდათ (კავშირის კომიტეტის შექმნამდე), ხოლო მაზრის დონეზე კი გაჩნდა უფლებამოსილებების დუბლირება სამაზრო ერობასა და სათემო თვითმმართველობებს შორის. ღლონტის მოსაზრებით, მომავალში აჯობებდა, სამაზრო ერობა მხოლოდ სათემო თვითმმართველობათა შემაკავშირებელი და საერთო ხელმძღვანელი გამხდარიყო და მისი ხმოსნების საბჭო სათემო თვითმმართველობათა შემადგენლობიდან დაკომპლექტებულიყო, რაც კავშირის სიმჭიდროვეს უზრუნველყოფდა. ასევე, საჭირო იყო, თემს მკაფიოდ ჩამოყალიბებული უფლებამოსილებათა პაკეტი და საბიუჯეტო წყაროები ჰქონოდა და მისი აღმასრულებელი ხელისუფლება სამილიციო (საპოლიციო) უფლება-ვალდებულებისაგან გათავისუფლებულიყო. რესპუბლიკის პოლიციის აპარატი ცენტრალიზებული, მაგრამ სამაზრო და სათემო დონეზე არჩევითი უნდა ყოფილიყო და ამავე საფეხურის თვითმმართველობის წინაშე პასუხისმგებელი. ღლონტი ასევე საჭიროდ მიიჩნევდა თემთა საზღვრების გამსხვილებას. დებულებების დონეზე მისი პროექტი შემდეგნაირად იყო ჩამოყალიბებული:
„ ...
ჩვენ ერობას უნდა ქონდეს ორი საფეხური: წვრილი ერთეული და სამაზრო ერობა, მესამე საფეხურად უნდა ჩაითვალოს რესპუბლიკის ცენტრალური მთავრობა.
სამაზრო ერობა უნდა იქმნეს შემდგარი მაზრის თემთა და ქალაქთა წარმოდგენილ ხმოსნებისაგან პირდაპირი ან არა პირდაპირი არჩევნებით. მხოლოდ მაშინ მოისპობა ინტერესთა დაპირდაპირება, გაუგებრობა და განმტკიცდება ღირსეული დამოკიდებულება თემებსა და მაზრას შორის, როცა მათ შორის ამ სახით გაიბმება ორგანიული კავშირი.
რესპუბლიკის მილიცია უნდა მოეწყოს, როგორც ერთი მთლიანი აპარატი, შინაგან საქმეთა მინისტრის მეთაურობით და ერობის საფეხურთა დამოკიდებულება მილიციასთან უნდა გამოიხატოს თანამშრომლობაში, ხელმძღვანელობაში და კონტროლში. მაზრის და თემთა მილიცია უნდა წარმოადგენდეს ერთს მთელს ადმინისტრატიულ აპარატს მაზრის მილიციის უფროსების პასუხისმგებლობით.
მაზრის, ყველა ქალაქების, თბილისისა და ქუთაისის გამოკლებით, მილიცია უნდა დაუმორჩილდეს მაზრის მილიციის უფროსს.
თემი, როგორც რესპუბლიკის ძირითადი თვითმმართველი ერთეული, უნდა იყოს აღჭურვილი ფართო უფლება-მოსილებით თვითმართვის საქმეში, განსაკუთრებით ეკონომიურ-კულტურულ დარგებში. მას უნდა ქონდეს აგრეთვე იძულებითი უფლება ზოგ დარგებში, განსაკუთრებით ნატურალური ბეგარის შემოღებაში.
სამაზრო ერობა უნდა ასრულებდეს მაზრაში ცენტრალური მთავრობის წარმომადგენლობას მართვის საქმეში და ამ სფეროში კონტროლს უწევდეს და ამოქმედებდეს თემებს, აგრეთვე უნდა აერთებდეს და ხელმძღვანელობას უწევდეს მათ თვითმართვის ნიადაგზე.
ჩვენი ერობის ორივე საფეხურზე უნდა იყოს დაწესებული ცენტრალური მთავრობის კონტროლი ნაწილობრივათ და კუთვნილებისამებრ ადმინისტარატიულ და ფინანსურ მხარეებში, როგორც კანონიერების, ისე მიზან-შეწონილობის მხრივ.“ [10]
საკითხის სიმწვავის გათვალისწინებით და სამუშაო პროცესის ნელ-ნელა ორგანიზების კვალდაკვალ ერობათა კავშირის კომიტეტმა პრესით მოუწოდა სამაზრო ერობებს, შეერთებოდნენ თემის საკითხზე მსჯელობას[11] და თემთა ყრილობების სამზადისი დაიწყო, სადაც უნდა შეემუშავებინათ ძირითადი დებულებები კანონპროექტის გასაწერად.
1920 წლის იანვრიდან პრესაში, საერობო საკითხებში – დისკუსია თემების უფლებამოსილების და ბიუჯეტის შესახებ წამყვანი თემა გახდა. კრიტიკოსთა ნაწილი თემების საზღვრების სოფლის საზოგადოებებთან მიახლოებას მაინც იცავდა და ცდილობდა, დაერღვია ის არგუმენტები, რომ სოფლებში „ინტელიგენტური“ ძალები ცოტა იყო და, ამავე დროს, არ არსებობდა თვითმმართველობის განცდის ფიზიკური გამოხატულებები სასოფლო ცენტრების სახით. მათი არგუმენტებით, სოფლად თვითმმართველობისათვის მაინცდამაინც ოფიციალური განათლების ცენზის მქონე მოქალაქეები კი არა, ადგილობრივი გონიერი და პრინციპული გლეხების მობილიზება იყო საჭირო, ხოლო მეორე არგუმენტის საწინააღმდეგოდ ლაპარაკობდა ფაქტი, რომ ამ დროისათვის იშვიათი იყო სოფელი, სადაც სკოლა, ბიბლიოთეკა ან კოოპერატივი მაინც არ მოქმედებდა და ეს პუნქტები შეიძლება გამხდარიყვნენ თვითმმართველი ცენტრის მიზიდულობის წერტილად.[12]
1920 წლის 28 იანვარს ერობათა კავშირის კომიტეტისა და სამაზრო ერობათა წარმომადგენლების თათბირზე[13] სათემო საკითხში შემდეგი რეზოლუცია მიიღეს:
„... 1. თათბირი მიზანშეწონილად სცნობს ორ საფეხურიან ადგილობრივ მართველობის – თემის და სამაზრო ერობის – არსებობას.
სადაც თემი რამდენიმე სოფლიდან შესდგება, იმ სოფლებისთვის გამოინახოს უფლებრივი ნორმები, რომლებიც უზრუნველყოფენ იქ წესიერათ მართვა-გამგეობას.“[14]
დებულებაზე მუშაობა მიხეილ ცეკვაშვილს დაევალა.[15]
1920 წლის 10 თებერვალს, თბილისში, ერობათა კავშირის კომიტეტის ბინაზე (რუსთაველის № 24) ჩატარდა კავშირის კომიტეტის და თემთა წარმომადგენლების გაერთიანებული თათბირი, სადაც თემების მოწყობის და მუშაობის პრაქტიკის შესახებ ანგარიშის/მოხსენებების წარდგენის შედეგად გამოიკვეთა სურათი: თემები ძალიან კრიტიკულ მდგომარეობაში იყვნენ – ერთი მხრივ, უფლებების გაურკვევლობის გამო, რაც სამაზრო ერობებთან დაძაბულობას იწვევდა, ხოლო მეორე მხრივ, ბიუჯეტის ჩამოუყალიბებლობის გამო მეტად მწირ ფინანსურ რესურსს ფლობდნენ, როდესაც ფართო ფუნქციები ჰქონდათ დაკისრებული, ამიტომ მათ თვითნებურად უწევდათ სახსრების გამონახვა და ერთჯერადი გადასახადების გაწერა.[16]
დისკუსიის შემდეგ სათემო დებულების ძირითადი პრინციპები უფრო დაიხვეწა:
„...
ადგილობრივიმმართველობა ორ საფეხურიანია: მაზრის და სათემო. შენიშვნა: იქ, სადაც თემი რამოდენიმე სოფლებიდან შესდგება, უნდა იქნეს გამომუშავებული უფლებრივი ნორმები, რომელნიც უზრუნველყოფენ იქ წესიერათ მართვა-გამგეობას.
თემის ტერიტორია უნდა შეფარდებული იქნას ყოფილი სოფლის საზოგადოების ფარგლებთან. სოფლების გადაჯგუფება და თემების გაყოფა შესაძლებელია, თუ ამას საჭიროება მოითხოვს.
თემის მმართველობა ნაწილდება განმკარგულებელი და აღმასრულებელი ხელისუფლებით.
განმკარგულებელი ხელისუფლება ეკუთვნის თემის საბჭოს, აგებულს წარმომადგენლობით პრინციპზე საყოველთაო და პირდაპირის საარჩევნო წესით.
თემის მმართველობის აღმასრულებელი ხელისუფლება ეკუთვნის გამგეობას. გამგეობა კოლეგიალური დაწესებულებაა და მუდმივად მოქმედი. გამგეობაში არის თემის თავი, მეორე მისი მოადგილე, დანარჩენი გამგეობის წევრები.
მაზრის ერობა არის ადგილობრივი მმართველობის მეორე საფუხური, აგებული წარმომადგენლობით პრინციპზე საყოველთაო და პირდაპირის საარჩევნო წესით.
თემის მოქმედებას კონტროლს, კანონიერების მხრით, უწევს საოლქო სასამართლოს საადმინისტრაციო განყოფილება. თემის საბჭოს საყურადღებო დადგენილებანი (დიდ სესხზე, კონცესიებზე, თემის ქონების დიდ იჯარებზე და სხ.), რომლებიც სათანადო დებულებაში იქნება აღნუსხული, საჭიროებენ მთავრობის დასტურს, რომელიც უნდა მოხდეს მაზრის ერობის წინასწარი დასკვნის შემდეგ.
სამაზრო ერობას აქვს თავის დამოუკიდებელი ბიუჯეტი, სამაზრო მმართველობის გადასახადების საგნებზე თემი აწესებს განსაზღვრულ პროცენტს თავის სასარგებლოთ. თემს უნდა ქონდეს დამოუკიდებელი საბიუჯეტო უფლებანი.“[17]
1920 წლის ივნისისათვის კავშირის კომიტეტმა უკვე განსახილველად მიიღო სათემო დებულების პროექტი.[18] რამდენადაც წყაროებიდან ჩანს, მისი დამუშავება ცეკვაშვილისაგან მიხეილ სმირნოვმა გადაიბარა და კომიტეტს იგი „სმირნოვის პროექტის“ სახით წარედგინა.[19]
პარალელურად მაზრებში გრძელდებოდა თემების ჩამოყალიბება. 1920 წლის ივნისში, მხოლოდ ახალქალაქის მაზრასა და გაგრის ოლქში არ იყო მოწყობილი წვრილი ერთეულები.
სტატისტიკური თვალსაზრისით მრავალრიცხოვანი მოსახლეობის მქონე მაზრებში (გორის, სიღნაღის, ზუგდიდის, ქუთაისის, ოზურგეთის, სენაკის და შორაპნის) გამოვლინდა „დაწვრილების“ ტენდენცია – თემთა რიცხვი ყოფილ სასოფლო საზოგადოებებზე მეტი გამოვიდა, ხოლო შედარებით მცირე მოსახლეობის მაზრებში (დუშეთის, თბილისის, თიანეთის და რაჭის) კი – უფრო გამსხვილების, თემებმა რამდენიმე ყოფილი სოფლის საზოგადოებები მოიცვა.[20] იყო გამონაკლისებიც – თელავის და ლეჩხუმის მაზრები, რომლებიც ამ ლოგიკას არ მიჰყვნენ და მრავალრიცხოვანი თემები ჩამოაყალიბეს.
ამ დროისთვის მაზრების მიხედვით თემთა რაოდენობა შემდეგი იყო:
თბილისის მაზრა – 7
სიღნაღის მაზრა – 26
თელავის მაზრა -15
თიანეთის მაზრა -5
დუშეთის მაზრა – 6
გორის მაზრა – 17
ქუთაისის მაზრა – 42
შორაპნის მაზრა – 27
რაჭის მაზრა – 19
ლეჩხუმის მაზრა – 24
ზუგდიდის მაზრა – 45
სენაკის მაზრა – 33
ოზურგეთის მაზრა – 33
გუდაუთის მაზრა – 2[21]
მომდევნო დაზუსტებული სტატისტიკით კი 1920 წლის აგვისტოსათვის საქართველოს 20 სამაზრო ერობაში ჯამში 356 თემი იყო.[22]
„სმირნოვის პროექტი“მთავარ საერობო ჟურნალში 1920 წლის ივლისში გამოქვეყნდა[23] და რამდენიმე ხნის შემდეგ მწვავე კრიტიკა დაიმსახურა გურიის ერობის თავმჯდომარის – სიო ჭანტურიშვილის მხრიდან. მისი შეფასებით, დებულება თეორიული, განყენებული და იდეალისტური იყო და ავტორს წარმოდგენა არ ჰქონდა საქართველოს ერობათა და თემების მუშაობის მიმდინარე პრაქტიკასა და გამოწვევებზე. ჭანტურიშვილი ძირითადად პროექტის სამ ასპექტს იწუნებდა – თემთა ფართო უფლებას – კომპეტენციებს, რომელთა გამკლავებასაც, ავტორის აზრით, თემი კიდევ კარგა ხანს ვერ შეძლებდა. მის დამოუკიდებლობას სამაზრო ერობისაგან, რომელიც რესპუბლიკის პირველ, განვითარების ეტაპზე კონტრპროდუქტიულად მიაჩნდა და თემის აღმასრულებელი ორგანოს კონსტრუქციას, სადაც გამგეობა – კოლეგიას ერთი პირი – „თემის თავი“ ანაცვლებდა, მისი თანაშემწეებით.[24] კავშირის კომიტეტს დებულების გამოქვეყნებისას უკვე ჰქოდა წინათგრძნობა, რომ იგი მძაფრი დისკუსიის საგანი გახდებოდა და პირიქით, თავდაცვის პოზიციაში ყოფნის მაგიერ, მიესალმებოდა მსგავს აზრთა სხვადასხვაობას, შემდეგი სიტყვებით:
„ ... კომიტეტი მოუთმენლად და სიხარულით მოელის ამ მომენტს, რადგან, თუ კრიტიკა არ იქნებოდა, ეს იმას აღნიშნავდა, რომ კანონი, რომელიც ეხება, ავტორთა აზრით, დემოკრატიულ წყობილების ფუძეს, სრულებით არ ეხება ამ ფუძეს. კრიტიკა და ინტენსიური ბრძოლა კანონ-პროექტის გარშემო დაამტკიცებს იმას, რომ ის ეხება მთავარ კითხვებს, ცხოვრების მიერ წამოყენებულს და რომ კომიტეტმა სწორე ალღო აუღო თავის მუშაობას.“[25]
1-ლი ოქტომბრისათვის დაინიშნა ერობათა კავშირის კომიტეტის პლენუმის სხდომა, რომელზეც მუხლობრივად უნდა განეხილათ დებულება და პოზიციები შეეჯერებინათ.[26]
პლენუმს თავმჯდომარეობდა პარმენ ჭიჭინაძე. ესწრებოდნენ კომიტეტის წევრები: გრიგოლ სოღორაშვილი, მიხეილ ცეკვაშვილი, ისიდორე სტურუა, სიო ჭანტურიშვილი, პეტრე ქავთარაძე, ვასო ცაბაძე, დავით ონიაშვილი და სარევიზიო კომისიის წევრი გიორგი მაღნარაძე. სხდომას ასევე დაესწრნენ დამფუძნებელი კრების დეპუტატები: სვიმონ მდივანი, გრიგოლ ურატაძე, პავლე საყვარელიძე და კირილე ნინიძე. აღმასრულებელი რგოლიდან წარმოდგენილი იყვნენ სტატისტიკური განყოფილების გამგე – ს. კონი და მიხეილ სმირნოვი.[27]
სხდომაზე დისკუსიის შედეგად გადაწყდა, რომ სათემო დებულება, სამაზრო ერობათა დებულებასთან კომპლექტში, განსახილველად გადასცემოდა დამფუძნებელ კრებას, ხოლო მანამდე კი ყველა სამაზრო ერობას და თემს შეეტანა უკანასკნელი კორექტივები ორივე კანონპროექტში.
1920 წლის ნოემბრისთვის უკვე დაიწყო მზადება საერობო მოღვაწეთა ყრილობისათვის, სადაც საბოლოოდ უნდა შეეთანხმებინათ კანონპროექტები.[28]
კომიტეტის მომდევნო პლენუმზე – 1920 წლის 19-26 დეკემბერს საბოლოოდ შეჯერდა მოსაზრებები ორ საკვანძო საკითხზე – საერობო თვითმმართველობათა კანონპროექტისა და ერობათა საბიუჯეტო უფლების შესახებ.
პლენუმს თავმჯდომარეობდნენ: პარმენ ჭიჭინაძე, ნოე რამიშვილი და ისიდორე სტურუა; ესწრებოდნენ კომიტეტის წევრები: გრიგოლ ლორთქიფანიძე, დავით ონიაშვილი, სიო ჭანტურიშვილი (ამავდროულად ოზურგეთის სამაზრო ერობის თავმჯდომარე), პეტრე ქავთარაძე (სენაკის ერობის გამგეობის წევრი), ლეო შენგელაია (ზუგდიდის ერობის თავმჯდომარე), ვასო ცაბაძე და კავშირის კომიტეტის რწმუნებულის რანგში – მიხეილ სმირნოვი.
სამაზრო ერობებიდან: პარმენ თოთიბაძე (დუშეთი), მიხეილ კლიმიაშვილი და პორფირე ეფრემიძე (გორი), პროკოფი დოლიძე (თიანეთი), დავით ლობჟანიძე (რაჭა), დავით კარიჭაშვილი (სიღნაღი), კონსტანტინე ბერუჩაშვილი (ლეჩხუმი), ისიდორე მალანია (სენაკი), ლევან ვახვახიშვილი (თელავი), ვლადიმერ რამიშვილი (ახალქალაქი), შალვა მაღლაკელიძე (ახალციხე), ბორბანენკო (ბორჩალო), სანდრო მენაღარიშვილი და კონსტანტინე ბუაჩიძე (შორაპანი), სიმონ თურქია (გუმისთა), აქვსენტი ზუხბაია (სამურზაყანო), ივანე ხელაძე და ლევან ასათიანი (თბილისი).
აღმასრულებელი ხელისუფლებიდან: გიორგი ერაძე (მომარაგების მინისტრი), სიმონ ავალიანი (ფინანსთა მინისტრის ამხანაგი), ჭიჭინაძე (გზათა დეპარტამენტის დირექტორი), ვირსალაძე (სახაზინო პალატის გამგე), იანოვიჩი (ფინანსური განყოფილების გამგე), კორინთელი (გზატკეცილების სამმართველოს უფროსი) და ინჟინრები – კაჟინსკი და ვოინიჩ-სიაჟონევსკი.
პლენუმმა მიიღო კანონპროექტები ერობათა თვითმმართველობის და საბიჯეტო უფლებების შესახებ. ჩამოყალიბდა კომისია ლეო შენგელაიას, სიო ჭანტურიშვილის და ლევან ასათიანის შემადგენლობით, რომელთაც კომიტეტის პრეზიდიუმთან ერთად კანონპროექტების უკანასკნელი რედაქცია უნდა გაეკეთებინათ და შემდგომი მსვლელობა მიეცათ დამფუძნებელ კრებაში.[29]
[1] კოლეგია თუ ერთი პირი, ერთობა № 67, 25.03.1919
[2] ერობათა წარმომადგენლების ყრილობა, ერთობა № 48, 01.03.1919
[3] წვრილი საერობო ერთეულები, ერთობა № 82, 12.04.1919. ერობის წვრილი ერთეულები ჩვენში, ზ. დათიაშვილი, ერთობა № 90, 26.04.1919. ისევ წვრილ საერობო ერთეულზე, ერთობა № 92, 29.04.1919
[4] В. Яновичъ, О введении мелкой земской единицы в Грузий, კავკასიის ქალაქი № 4, 01.03.1919
[5] ერობების ცხოვრება, ერთობა № 241, 23.10.1919. ანკეტა, ქრონიკა, კავკასიის ქალაქი № 16-17, 10.1919
[6] ანკეტა საერობო თემების შესახებ, ერთობა № 12, 17.01.1920
[7] მთავრობის საშინაო და საგარეო პოლიტიკა ( წაკითხული თფილისის სოციალ-დემოკრატიულ ორგანიზაციათა კონფერენციაზე 9 დეკემბერს), ნოე ჟორდანია, ერთობა № 287, 17.12.1919
[8] ცოტა რამ სასოფლო მართველობაზე, ბაჩა, ერთობა № 295, 26.12.1919
[9] ცოტა რა სასოფლო მართველობაზე (დასასრული), ბაჩა, ერთობა № 296, 27.12.1919
[10] ჩვენი ერობის საფეხურები და მათი კომპეტენცია, ვიქ. ღლონტი, ერობა და ქალაქი № 1-2, 15.12.1919. გვ. 6-12
[11] ერობათა კავშირის მთავარმა კომიტეტმა…, ერთობა № 294, 25.12.1919
[12] ადგილობ. მართველობის პირველი საფეხური, მ. ც-შვილი, ერთობა № 14, 21.01.1920
[13] ესწრებოდნენ გამგეობის წევრები შემდეგი მაზრებიდან: ლეჩხუმი, რაჭა, ბორჩალო, თელავი, გორი, სენაკი, ოზურგეთი, ქუთაისი, ახალციხე, ზუგდიდი, თიანეთი, შორაპანი, სამურზაყანო და თბილისი. ერობათა თათბირი, ქრონიკა, ერობა და ქალაქი № 4, 15.02.1920. გვ.48
[14] ერობათა თათბირი, ერთობა № 22, 30.01.1920
[15] Мельчайшая земская единица, Хроника, ერობა და ქალაქი № 3, 15.01.1920. გვ. 48-49
[16] Совещание представителей Тэми, Комитет союза земств, Хроника, ერობა და ქალაქი № 5, 15.03.1920. გვ.51
[17] თემთა წარმომადგენლების თათბირი, ქრონიკა, ერობა და ქალაქი № 5, 15.03.1920. გვ. 73-74. თემების წარმომადგენელთა ყრილობა (დასასრული), ერთობა № 35, 14.02.1920
[18] კანონ-პროექტი წვრილ საერობო ერთეულის შესახებ, ქრონიკა, ერობა და ქალაქი № 8, 19.06.1920. გვ. 45-46
[19] ერობათა კავშირის კომიტეტი უკვე შეუდგა… ერობა № 2, 05.1920. გვ. 39
[20] შედარებულია მონაცემები: სასოფლო საზოგადოებების რიცხვი სტატიიდან – В. Яновичъ, О введений мелкой земской единицы в Грузий, კავკასიის ქალაქი № 4, 01.03.1919, თემთა რიცხვი სტატიიდან – ერობათა კავშირის ცნობით, ერთობა № 133, 15.06.1920 და მოსახლეობის სტატისტიკა – რესპუბლიკის მცხოვრებთა აღწერა, ერთობა № 265, 20.11.1920
[21] ერობათა კავშირის ცნობით, ერთობა № 133, 15.06.1920
[22] ერობათა მოქმედება, რუბრიკა ერობა, ერთობა № 192, 26.08.1920
[23] კანონპროექტი თემის შესახებ, ერობა № 4, 07.1920. გვ. 1-16
[24] პროექტი სათემო დებულებისა, ს. ჭანტურიშვილი, ერთობა № 216, 24.09.1920
[25] თემის კანონ-პროექტისთვის, ერობა № 4, 07.1920. გვ. 18.
[26] სათემო კანონ-პროექტის გამო, სათემო დებულების პროექტის შესახებ, ერობა № 8, 10.1920. გვ. 42-44.
[27] ერობათა კავშირის კომიტეტში, ერობათა ცხოვრება, ერობა № 9, 11.1920. გვ. 45-46.
[28] ერობათა კავშირმა დაადგინა, ერთობა № 267, 23.11.1920.
[29] ერობათა კავშირში, ერობათა ცხოვრება, ერობა № 1, 01.1921
|
|