|
|
„...გადაჭრით შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენი სახელმწიფოს აღმშენებლობით საქმეში უდიდესი მნიშვნელობა ერობას აქვს. ერობა ნამდვილი საფუძველია სახელმწიფოსი. მისი სისუსტე სახელმწიფოს სისუსტეს მოასწავებს, ხოლო მისი სიძლიერე სახელმწიფოს სიძლიერეს. ამიტომ იყო, რომ ერობა თავიდანვე ჩვენი საზოგადოების განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობდა. ძველი წეს-წყობილების დროს ერობაზე მხოლოთ სწერდენ და ლაპარაკობდნენ. ეხლა კი ერობა ფაქტად იქცა. დღეს მთელი საქართველო მოფენილია საერობო თვითმართველობებით. ისეთ მივარდნილ კუთხეებშიც, სადაც წინეთ ხსენება არ იყო მასწავლებლის და ექიმისა, დღეს ერთიც და მეორეც ხალხს მოევლინა. სოფელი იღვიძებს, ხალხი თან და თან თვითმოქმედებას ეჩვევა…“
ჩვენი ერობა, დ. ონიაშვილი. ერთობა № 75, 02.04.1920
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ერობათა საშუალოდ ორწლიანი მუშაობის ერთიანი ანალიზი ძალზე რთული ამოცანაა, რაც თანამედროვეებისათვისაც ასევე გადაუჭრელ პრობლემათა რიცხვში იყო მოქცეული: სხვადასხვა ეთნოგრაფიული და ეკონომიკური თავისებურებების, სამოქალაქო კულტურის დამკვიდრების განსხვავებულ ეტაპზე მყოფი 20 სამაზრო თვითმმართველობის მუშაობის პრაქტიკა მკვეთრად განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან და საერთო გამოწვევების მიუხედავად, ერობათა კავშირის კომიტეტის ჩამოყალიბებამდე მათი მოქმედების კვლევისათვის საჭირო სტატისტიკური მონაცემებისა და ანგარიშების ცენტრალიზაცია და გადამუშავება ნაკლებად ხდებოდა. მანამდე მხოლოდ ერობათა წარმომადგენლები მწარე ირონიით თუ შენიშნავდნენ, რომ ერობების ნაწილი „ქრისტეს ნათლულები“ იყვნენ, ნაწილი კი „ჩაჩიკაშვილები“[1], ანუ ზოგი მდიდარი და ბედნიერი, ხოლო ზოგი კი გერივით დაჩაგრული. თუკი, მაგალითად, გურია ადმინისტრაციის გაჯანსაღებით ამაყობდა, ბორჩალოს მაზრა მოხელეთა მექრთამეობაზე ჩიოდა,თუ ქუთაისსა და გურიაში მასწავლებელთა კადრი დიდი იყო, რაჭაში, დუშეთსა და თელავში მასწავლებლებს სანთლით ეძებდნენ, თუ გურია-სამეგრელო-იმერეთში საექიმო-სასანიტარო საქმე გუგუნებდა, რაჭაში, დუშეთ-თაინეთსა და ბორჩალოში ხალხი ექიმბაშების ხელში იყო და ფერშალიც კი სანატრელი ჰყავდათ, სადაც ქუთაისის მაზრა რკინიგზის გაყვანას აპირებდა და სენაკმა უკვე დაამთავრა სარკინიგზო ხაზი და საუღელტეხილო გზები, თიანეთის მაზრაში ბილიკებიც კი მწყობრიდან იყო გამოსული და ა.შ. შესაბამისად, ერობათა საერთო განვითარების ლოგიკის დანახვა თითქმის შეუძლებელი იყო.
პრესის მასალები მიუთითებს, რომ უკვე 1920 წლისათვის ცალკე ცენტრალური ხელისუფლების სტატისტიკური სამსახურების მობილიზაციის და, თავის მხრივ, ერობათა სტატისტიკოსებისა და ერობათა კავშირის მუშაობის შედეგად უკვე დაწყებული იყო ქვეყნის განვითარების კვლევისა და შეფასებისათვის მონაცემთა ბაზების ფორმირება[2] და, ასევე, თვითმმართველობის პრობლემების კომპლექსური ანალიზის ცდები.
ამის მიუხედავად, სანამ თითოეული მაზრის წარმატებებისა და პრობლემების შეჯამება არ მოხდება მათი კომპეტენციების სქემის გათვალისწინებით, გენერალიზებული დასკვნების გაკეთება საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ერობის რეფორმის წარმატებისა თუ წარუმატებლობის შესახებ ნაადრევი იქნება. თუმცა მაინც აუცილებელია ყურადღების გამახვილება რამდენიმე ძირითად ასპექტზე, რომელიც ზოგად წარმოდგენას ქმნის თვითმმართველობის კულტურის ხარისხსა და განვითარების პერსპექტივებზე 1918-1921 წლების საქართველოში.
პირველ რიგში, რესპუბლიკის პოლიტიკური პროფილისა და დეცენტრალიზაციის ხარისხის შესაფასებლად შეიძლება ითქვას, რომ ქვეყნის მთავარი პოლიტიკური ლიდერებისა და თვითმმართველობის პრაქტიკულ მოღვაწეთა თუ თეორეტიკოსთა თანადროულ შეფასებებსა და მიმოხილვებს გამოკვეთილად გასდევს მტკიცება, რომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა სავარაუდოდ უანალოგო პოლიტიკური და სახელმწიფოებრივი მოვლენა იყო მისი დეცენტრალიზაციის მოდელის გამო. ცენტრალიზებული კონტროლის სისტემის უარყოფის და სახელმწიფო მმართველობის საფეხურებრივ, დემოკრატიული არჩევითობის პრინციპზე დაფუძნებამ და კომპეტენციების მაქსიმალურმა გადაცემამ რესპუბლიკის მმართველობა და თვითმმართველობა ყველა მოქალაქესთან დაახლოვა და რეგიონული პოლიტიკური ელიტების კონსოლიდაციას შეუწყო ხელი.
ასევე ძალზე საინტერესოა სტატისტიკური ანალიზი – თუ რამდენად ფართო პოლიტიკური სპექტრი იყო წარმოდგენილი ადგილობრივ თვითმმართველობებში. პარტიათა და დამოუკიდებელ ჯგუფთა დეპუტატების პროცენტული განაწილება და ბალანსი მაზრების დონეზე უფრო მრავალფეროვანი და კონკურენტული იყო, ვიდრე უზენაეს საკანონმდებლო ორგანოში – დამფუძნებელ კრებაში. თავად ის მოვლენაც – როდესაც პარტიები ბლოკებად შეკავშირდნენ, მაღალი პოლიტიკურ კულტურის გამოვლინებად უნდა მივიჩნიოთ. საინტერესოა, რომ ბლოკის ფორმირება მაზრების უმეტესობაში არ აღმოჩნდა მხოლოდ არჩევნების მომენტისათვის ძალთა კონსოლიდაციისათვის გადადგმული ერთჯერადი ნაბიჯი. მაგალითად, შორაპნის და ოზურგეთის მაზრებში, სადაც სოციალისტური პარტიები (ს/დ, ს/ფ და ს/რ) ბლოკით გავიდნენ, მთელი მუშაობის განმავლობაში კოლეგიალური გარემო არ დარღვეულა; შორაპნის მაზრის ეროვნულ-დემოკრატი დეპუტატებიც სოციალისტებთან ნაყოფიერად თანამშრომლობდნენ და, როგორც თანამედროვეები შენიშნავდნენ, ერობაში „პარტიულ ჭირვეულობას და კინკლაობას“ ადგილი არ ჰქონია. იგივე სიტუაცია იყო „უხუცეს“ და წარმატებულ სენაკის მაზრაშიც. ამ თვალსაზრისით საინტერესო პროცესი განვითარდა ზუგდიდის მაზრაში, სადაც 1918 წლისათვის ესერთა პარტიას მხარდამჭერთა დიდი ბაზა ჰქონდა – მეტიც, რადიკალურად განწყობილი ნაწილი მოქალაქეებისა, რომლებიც ბოლშევიკური პარტიის მხარდამჭერები იყვნენ და შეიარაღებულ გამოსვლებშიც მონაწილეობდნენ, მათი ჩახშობისა და ბოლშევიკური პარტიის ორგანიზაციის დევნა-განადგურების ფონზე, როგორც ოპონენტები ასკვნიდნენ, ესერთა პროგრამაში ხედავდნენ საკუთარი მოთხოვნების ასახვას და ამ პარტიის ელექტორატს აძლიერებდნენ. ამიტომ 1918 წლის ბოლოსათვის ზუგდიდის სამაზრო ერობის არჩევნების დროს ბლოკის შეკვრა სოციალ-დემოკრატიულ პარტიასა და სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიას შორის უპირობოდ აუცილებელი გახდა, თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ გაიმარჯვეს, მათ მაინც ვერ შეძლეს გადამწყვეტი უპირატესობის მოპოვება დეპუტატთა შეფარდებაში. 1919 წლის განმავლობაში კი გამწვავდა აზრთა სხვადასხვაობა სოციალ-დემოკრატებსა და ფედერალისტებს შორის, რამაც პერმანენტული პოლიტიკური დაპირისპირება გააჩინა სამაზრო ერობის მუშაობაში და, ფაქტობრივად, მისი პარალიზება გამოიწვია. ამ ვითარების გათვალისწინებით, ცენტრალურმა ხელისუფლებამ 1919 წლის ბოლოს მძიმე პოლიტიკური გადაწყვეტილება მიიღო. 1918 წლის საერობო დებულებით ერობათა რწმუნების ვადა 1920 წელს იწურებოდა. საქართველოს დამფუძნებელმა კრებამ მწვავე დებატების ფონზე ახალი საერობო არჩევნების დანიშვნა 2 წლით გადადო, იმ არგუმენტით, რომ ერობათა დიდმა ნაწილმა რეალური მოქმედება 1919 წელს დაიწყო, ზოგიერთ მაზრაში კი ერობა სულ ახალი არჩეული იყო, ამიტომ ახალი არჩევნები აზრს მოკლებული იყო და დიდი გარჯის ფასად ჩამოყალიბებულ წესრიგს საერთოდ დაარღვევდა. გამონაკლისი ამ გადაწყვეტილებიდანზუგდიდის მაზრა აღმოჩნდა, სადაც, პარტიათა წარმომადგენლების შეფასებით, პარტიულმა ანტაგონიზმმა თვითმმართველობის მუშაობა ჩიხში შეიყვანა. 1920 წლის იანვარში ჩატარებულმა ზუგდიდის სამაზრო ერობის არჩევნებმა პრინციპულად ვერ შეცვალა ძალთა ბალანსი და აჩვენა, რომ პოლიტიკური კომპრომისების გარეშე მაზრის განვითარებას სერიოზული პრობლემები შეექმნებოდა.
გარდა ეკონომიკური, კულტურული და პოლიტიკური განვითარების დონეში განსხვავებისა, ადგილობრივი თვითმმართველობის ჩამოყალიბების პროცესს დამატებითი – ძალზე რთული და სახასიათო სახე მისცა კიდევ ერთმა მნიშვნელოვანმა ფაქტორმა – საქართველოს ეთნიკურმა მრავალფეროვნებამ, რომელიც უპირობოდ მოითხოვდა, როგორც საერთო-რესპუბლიკურ დონეზე ერთა თვითგამორკვევის პრინციპის განხორციელებას და საქართველოს სხვადასხვა ერებისა და ეთნიკური ჯგუფების პოლიტიკური სტატუსის განსაზღვრას, ასევე ადგილობრივ თვითმმართველობაში მათი უფლებების დაცვისა და მონაწილეობის გარანტიების გაჩენას.
ყველაზე მტკივნეულად პროცესი „სამხრეთ ოსეთის“ საკითხის გარშემო განვითარდა. გორის მაზრის ოსთა თვითგამორკვევის საკითხი 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ დაუყოვნებლივ გააქტიურდა. „სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ“, რომელიც თბილისში მუშაობდა, ჩამოაყალიბა, შესაბამისი პროექტი,[3] რომლის განხილვა ამიერკავკასიის კომისარიატმა და სეიმმა ვეღარ მოასწრეს. ოსთა ეროვნული საბჭო დაკავშირებული იყო საქართველოს ეროვნულ საბჭოსთან და ცდილობდა, მასთანაც შეეჯერებინა პოზიციები. პროექტის მიხედვით გორის მაზრის ჩრდილოეთში ეთნიკური პრინციპით უნდა შემოსაზღვრულიყო ოსთა განსახლების ზონა და იგი ცალკე მაზრად – ცალკე საერობო ერთეულად ჩამოყალიბებულიყო, ხოლო „სამხრეთ ოსეთის“ ეროვნული თვითგამორკვევის და და კულტურული განვითარების გარანტიები სამომავლოდ არჩეულ ლეგიტიმურ ორგანოებს უნდა გადაეწყვიტათ. 1918 წლის გაზაფხულის ანარქიულმა აფეთქებამ გორის მაზრაში კომპრომისული გამოსავალი ჩაშალა. შეიარაღებული გამოსვლების ჩახშობის შემდეგ გორის სამაზრო ერობის არჩევნებში ჯავის მხარემ, სადაც ოსური მოსახლეობა დომინირებდა, მონაწილეობა არ მიიღო. 1918-1920 წლის განმავლობაში „სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭო“ ცდილობდა საკითხის ნორმალიზებას და საერობო ერთეულის საკითხის დაძვრას, მაგრამ ეს მორიგი შეიარაღებული აჯანყების გამო დღის წესრიგიდან მოიხსნა, რადგან ოსური მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი სამხედრო-სადამსჯელო ოპერაციის გამო ჩრდილო კავკასიაში გაიხიზნა.
აფხაზეთში, ანალოგიური ანარქიული მღელვარებების, ბოლშევიკთა შეიარაღებული გამოსვლებისა და ნაციონალისტთა მცდელობების ფონზე აფხაზეთსა და საქართველოს შორის სახელმწიფოებრივი კავშირი გაწყვეტილი იყო. ადგილობრივი თვითმმართველობის მოწყობას ძალზე მძიმე ფონი დახვდა. თუმცა, მეორე მხრივ, 1919 წლის გაზაფხულზე არჩეული აფხაზეთის სამაზრო ერობები რეალურად აფხაზეთის მოსახლეობის პირველი დემოკრატიული წარმომადგენლები გახდნენ და მალევე განიმტკიცეს ავტორიტეტი. შესაბამისად, ერობებს მალევე გაუჩნდათ შეგრძნება, რომ მათ შეეძლოთ, საკუთარი პრაქტიკის ხაზით ფაქტობრივად დაეძრათ აფხაზეთის სახელმწიფოებრივი სტატუსის გამორკვევის პროცესიც. 1920 წლის ზაფხულში გუდაუთის, გუმისთის, კოდორისა და სამურზაყანოს ერობებმა ჩამოაყალიბეს აფხაზეთის ერობათა კავშირი. საქართველოს ერობათა კავშირის კომიტეტი ღია უკმაყოფილებით შეხვდა პარალელური სტრუქტურის გაჩენას. ყველასთვის ცხადი იყო, რომ, სანამ დამფუძნებელი კრება კონსტიტუციით დაამტკიცებდა აფხაზეთის ავტონომიის სტატუსს, რეალურ ცხოვრებაში თვითმმართველობათა შეკავშირებით ეს მოვლენა უკვე ფაქტი ხდებოდა. საქართველოს ერობათა ცენტრსა და აფხაზეთის ერობათა კავშირს შორის „დიპლომატიური ნოტების“ გაცვლის შემდეგ[4], მალევე, კომპრომისული გამოსავალი მოინახა – აფხაზეთის ერობათა კავშირის წარმომადგენლობა წევრად შევიდა საქართველოს ერობათა კავშირის კომიტეტში.
ერობათა კავშირის კომიტეტი 1920 წლის ზაფხულიდანვე შეუდგა ბათომის ოლქში საერობო რეფორმის მზადებას. ერობათა კავშირის კომიტეტი შემდეგი მოწოდებით მიმართავდა აჭარლებს:
„...საქართველოს ყოფილი გლეხები, დღეს კი სოფლის თავისუფალი მოქალაქენი, არჩეული ერობების საშვალებით აწესრიგებენ თავიანთ ადგილობრივ და სამეურნეო საქმეებს. ყველა ეს ერობები გაერთიანებული არიან ერთ დიდ კავშირათ. მალე თქვენი მილეთებიც აირჩევენ თავის კაცებს, თავიანთ ერობებს, თქვენც შემოხვალთ ამ დიდ საძმო კავშირში. მაგრამ, სანამ ეს მოხდებოდეს, ერობათა კავშირი ვერ დასტოვებს თავის ძმებს, განსაკუთრებით მშრომელ ფუხარა ხალხს ისე, რომ მას შეძლებისა დაგვარად არ გაუწიოს დახმარების ხელი. გვითხარით, შემოგვითვალეთ გულ ღიათ, ძმურათ, რა ზორი გჭირთ, რა გაკლიათ, რა გაჭირვება გაქვთ, რაში გინდათ დახმარება. იცოდეთ, ჩვენ თქვენთანა ვართ…“[5]
1921 წლისათვის უკვე კონსტიტუციის დონეზე განისაზღვრა აფხაზეთის, სამაჰმადიანო საქართველოს და ზაქათალის ოლქის ავტონომიური სტატუსები, ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის ზოგადი გარანტიები და ადგილობრივ თვითმმართველობებში მათი სრულფასოვანი მონაწილეობის გარანტიები.
საქართველოს რესპუბლიკის ერობების მოქმედების ისტორიამ შექმნა ეთნიკური მრავალფეროვნების ასახვისა და პოლიტიკური ემანსიპაციის ერთი უნიკალური პრეცედენტი – ტფილისის მაზრის ერობის დეპუტატად ყარაიზაის ოლქში აირჩიეს მუსლიმი ქალი – ფარი-ხანუმ სოფიევა, რომელმაც, როგორც უპარტიო კანდიდატმა, შეძლო პარტიული კონკურენტების დამარცხება.
საერთო პროგრესისათვის ასევე ძალზე მნიშვნელოვანი იყო ადმინისტრაციის გაჯანსაღების და რაციონალიზაციის მხარეც. საერობო და ცენტრალური პრესა, განსაკუთრებით ოპოზიციური გამოცემები, დაუნდობლად აკრიტიკებდნენ ადმინისტრაციის მოქმედებებს და ცდილობდნენ, ადმინისტრაციის მოხელეთა ფსიქოლოგია გამოსულიყო პარტიული და კერძო ხასიათის ლოიალობიდან და სახელმწიფოებრივ აზროვნებას შესჩვეოდა.
ერობათა კონკრეტული მოქმედების მიერ პოზიტიური ცვლილებების გამოწვევის ყველაზე მკაფიო და საკვანძო მიღწევა ძირითადად ორ სფეროს უკავშირდებოდა.
პირველი მათგანის აქტუალურობა 1918 წლის მდგომარეობამ განსაზღვრა, კერძოდ, ამ დროისათვის საქართველოში გრიპის – ე.წ. „ისპანკის“ ეპიდემია მძვინვარებდა და ახლად არჩეული ერობების ძირითად გამოწვევად იქცა ეპიდემიასთან ბრძოლა, რაც მათ მეტ-ნაკლები წარმატებით შეძლეს სანიტარული რაზმების ორგანიზებით. ამ დროიდანვე ერობებმა დაიწყეს საექიმო პერსონალის მობილიზება და კოორდინირება. პერიოდულად ეწყობოდა სამაზრო ექიმთა ყრილობები, სადაც ხდებოდა გამოცდილების შეჯერება და სამოქმედო პროგრამის განსაზღვრა. მალევე კანონით განისაზღვრა საერობო მედიცინის ძირითადი პრინციპები, რომლებიც საყოველთაო ჯანდაცვის მოდელს დაეფუძნა. მაზრები დაიყო სამედიცინო უბნებად, მოეწყო კლინიკები და ამბულატორიები. დაკომპლექტდა სამაზრო ექიმთა შტატი, რომელიც მაზრის მოსახლეობას უფასოდ ემსახურებოდა და ხელფასს ერობის ბიუჯეტიდან იღებდა.[6] მოსახლეობას მხოლოდ მედიკამენტების ხარჯის გაღება უწევდათ, თუმცა რეალობიდან გამომდინარე, რადგან უმეტესობა ეკონომიკური კრიზისის, ეპიდემიების მასშტაბისა და ფარმაცევტული ბაზრის შეზღუდულობის გამო ვერ ახერხებდა წამლების შეძენას, ერობათა დიდმა ნაწილმა თავადვე დაიწყო მედიკამენტებით მომარაგების საქმის მოწყობა.
მეორე დიდი ნაბიჯი, რომელიც ერობათა მოქმედებამ განაპირობა, გახდა საყოველთაო, უფასო სახალხო განათლების ქსელის ჩამოყალიბება. მძიმე გამოწვევების გადალახვის შემდეგ, 1920 წლიდან, ერობებმა დაიწყეს სახალხო სკოლების ქსელის გაფართოება, ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესება და პედაგოგთა ფინანსური უზრუნველყოფა.
ერობათა შემდეგი – მთავარი – აქცენტიმოდიოდა ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებაზე, სოფლის მეურნეობისა და ადგილობრივი მრეწველობის განვითარებაზე. აქაც ანალოგიურად დაიწყო ტექნიკურ ძალთა – ტექნიკოსების, აგრონომების, ეკონომისტებისა და სტატისტიკოსების – კონსოლიდაცია. საწყის ეტაპზე კონკურენციის და ინტერესთა კონფლიქტის გადალახვის შემდეგ ერობები იმ მხარეებში, სადაც განვითარებული იყო კოოპერაციული მოძრაობა, მათ რესურსს დაეყრდნენ მოსახლეობის სურსათით, პირველადი საჭიროების ნივთებითა და სამეურნეო იარაღებით მომარაგებაში, ხოლო იქ, სადაც ამის ბაზა არ არსებობდა, თავად მოუწიათ კოოპერატიული ორგანიზაციების კომპეტენციის ათვისება.
ერობები მუშაობდნენ ადგილობრივი ეკონომიკის სტიმულირებისათვის, ცდილობდნენ წარმოების მოწყობას და ინფრასტრუქტურის განვითარებას. მაგალითისათვის, 1921 წლის მდგომარეობით:
სენაკის მაზრის ერობას მოწყობილი ჰქონდა: საქსოვი ქარხანა; აგურის და კრამიტის ქარხანა; ელექტრონის სადგური; ელექტრონის წისქვილი; მექანიკური სახელოსნო; სადურგლო; 6 აფთიაქი.
ზუგდიდის მაზრას: სახერხი ქარხანა; ხის გადამამუშავებელი ქარხანა; სამეურნეო იარაღთა სახელოსნო.
ოზურგეთის მაზრას: სახერხი ქარხანა; აბრეშუმის სახვევი ფაბრიკა; ბამბუკის ქარხანა; წისქვილი; ფურნე; 4 წიგნის მაღაზია; სადურგლო და სამჭედლო; 5 აფთიაქი; 4 სასურსათო მაღაზია.
ბორჩალოს მაზრას: სამჭედლო და ურმის თვლების ქარხანა; შეშის საწყობი; სასურსათო მაღაზია; ცენტრალური საკანცელარიო მაღაზია; საერობო ყანა.
დუშეთის მაზრას: აფთიაქი; სავაჭრო სახლი; წისქვილი; სახელოსნო; ყველის ქარხანა.
გორის მაზრას: სახერხი ქარხანა; მექანიკური სახელოსნო; სასურსათო მაღაზია.
ახალციხის მაზრას: სახერხი ქარხანა; ყველის წარმოება; ორთქლზე მომუშავე წისქვილი.
თიანეთის მაზრას: ელექტროსადგური; მექანიკური სახელოსნო; მოტორზე მომუშავე წისქვილი; სახერხი ქარხანა; საქსოვი ქარხანა; საზეინკლო და სამჭედლო; წიგნის მაღაზია; სასურსათო მაღაზია.
რაჭის მაზრას: აფთიაქი; სახერხი ქარხანა; სახელოსნო.
ლეჩხუმის მაზრას: 2 აფთიაქი; სასურსათო მაღაზია; წიგნის მაღაზია.
გუმისთის მაზრას: სახერხი ქარხანა[7]
1921 წლისათვის, 1920 წლის ბოლოს, სპეციალური კომიისის მიერ ერობათა რევიზიის შედეგად მიღებული მასალების პირველი, საცდელი ანალიზი, რომელიც სოლომონ ავალიანმა ჩაატარა, საშუალებას გვაძლევს, სტატისტიკურად შეჯამდეს საქართველოს ერობათა მოქმედების პრიორიტეტები. 15 სამაზრო ერობის (თელავის, სიღნაღის, ქუთაისის, სამურზაყანოს და ახალქალაქის გარდა, რომელთა მონაცემებიც ავტორს არ ჰქონდა) ანგარიშებისა და ბიუჯეტის მონაცემებიდან გამომდინარე, 1919-1920 წლებში, ერობათა ბიუჯეტიდან– 440 000 000 მანეთიდან დაიხარჯა:
ყველა ამ მიმართულების წარმატებას ხელს უშლიდა ძირითადად ერთი და მთავარი ფაქტორი – საერთო ეკონომიკური კრიზისი და ერობათა ფინანსური უფლებების გაურკვევლობა. ფინანსური უფლებების, როგორც საკვანძო საკითხის, გამორკვევას, თანამედროვეთათვის ხანგრძლივი დრო და დებატები დასჭირდა, თუმცა რეფორმის პროცესისათვის ამ საქმეზე დახარჯული 3 წელიწადი შეიძლება სრულიად ნორმალურ და ბუნებრივ მოვლენად ჩავთვალოთ.
უკვე 1920 წლიდან რეფორმა მისი საბოლოო მიზნის გადაწყვეტის ეტაპზე დადგა – სათემო დონეზე აქტიურ ძალთა კონსოლიდაციისა და რეალური თვითმმართველობის საბაზისო პრაქტიკის დანერგვას შეუდგა.
ცალკე უნდა აღინიშნოს საერობო საკითხების მედიაში ასახვის ინტენსივობა და ხარისხი – რეფორმის და ერობათა მოქმედების ყველა ეტაპზე ცენტრალური პრესა ღია ფორუმს წარმოადგენდა საერობო საკითხებზე დისკუსიისათვის. მთავარი პარტიული გამოცემები აქტიურად ადევნებდნენ თვალყურს რეფორმის პროცესს. აღსანიშნავია, რომ თვითმმართველობის საკითხებში პლურალიზმი ცალკეული გამოცემების რედაქციის შიდა დონეზეც კი თვალში საცემია. ცენტრალური პრესა 1919 წლიდან უკვე მუდმივ რუბრიკებს უთმობს ერობათა მოქმედებების გასაშუქებლად.
პარალელურად 1917 წლიდან უწყვეტად იბეჭდება და ვრცელდება სპეციალური – დარგობრივი პერიოდული გამოცემები თვითმმართველობის საკითხებზე – რომლებიც კომპლექსურად აშუქებენ საქალაქო თვითმმართველობების ცხოვრებასა და ერობების მოქმედებას და მათ ფურცლებზე ხდება ძირითადი – მწვავე დისკუსიები. 1920 წლამდე ეს გამოცემები ორენოვანი – ქართული და რუსული იყო, რადგან ეს ჟურნალები ვრცელდებოდა სომხეთში, აზერბაიჯანში, ჩრდილო კავკასიაში, შავზღვისპირეთსა და ყუბანის ოლქშიც, სადაც მკითხველები მნიშვნელოვან საინფორმაციო რესურსს და გამოცდილებას იძენდნენ საქართველოს ერობათა და ქალაქების ცხოვრებიდან. 1920 წლიდან საერობო გამოცემა „ერობამ“, მთავარი გამოწვევის – სათემო თვითმმართველობის დასამკვიდრებლად უფრო სახალხო-პოპულარული სახე მიიღო, თუმცა 1921 წლამდე მასში კვლავ გრძელდებოდა ვიწრო სპეციალური საკითხების გაშუქება და მწვავე დისკუსიები ფუნდამენტურ საკითხებზე.
ამას გარდა, ორმა სამაზრო ერობამ (კვლევის ამ ეტაპზე არსებული მონაცემებით) შეძლო საკუთარი პერიოდული ორგანოს გამოშვება. ოზურგეთის სამაზრო ერობა, 1920 წლიდან ბეჭდავდა ყოველკვირეულ გაზეთს – "გურიის ერობის მოამბე", ხოლო ამავე წლიდან ზუგდიდის სამაზრო ერობამაც გამოსცა "ზუგდიდის ერობის უწყებები". ერობების მუშაობის ასახვის, თვითმმართველობის საკითხებზე ადგილობრივი დისკუსიის და საგანმანათლებლო მუშაობის გარდა, ამ გამოცემებს იმ თვალსაზრისითაც ჰქონდათ დიდი მნიშვნელობა, რომ დამოუკიდებლობის პერიოდში, ფაქტობრივად ისინი გახდნენ პირველი სოციალურ-პოლიტიკური რეგიონული გამოცემები – მანამდე ქართულენოვანი პერიოდიკა ფაქტობრივად მხოლოდ ძველ, საგამომცემლო საქალაქო ცენტრებში – თბილისში, ქუთაისში და ბათუმში თუ იბეჭდებოდა.
თვითმმართველობათა პრაქტიკის წარმატების ერთ-ერთ საინტერესო ნიშნად შეიძლება ის პოლიტიკური „პროექტიც“ ავიღოთ, რომელიც საქართველოს დამფუძნებელი კრების დეპუტატმა და ქუთაისის ქალაქის თავმა, დიომიდე თოფურიძემ 1920 წელს აღძრა. მან „კომუნალური სახელმწიფოს“ იდეა კვლავ (წარმომადგენელთა მეორე ყრილობის შემდეგ) წამოაყენა სადისკუსიოდ: მისი წინადადებით, როდესაც დამფუძნებელი კრება მუშაობას დაასრულებდა და მემკვიდრეობას პარლამენტს გადაულოცავდა, კარგი იქნებოდა, თუ საერობო, საქალაქო და საპარლამენტო არჩევნები ერთად ჩატარდებოდა, და რესპუბლიკის პარლამენტი ერობათა და ქალაქთა წარმომადგენლებისაგან შეიკრიბებოდა.[9] მისი აზრით, ეს განამტკიცებდა თემის, მაზრის, ქალაქისა და რესპუბლიკის ერთობას, რადგან ყველა ეს მმართველობითი საფეხური დემოკრატიულ არჩევითობაზე იქნებოდა დაფუძნებული და ყველა თემსა თუ მხარეს საკუთარი უშუალო წარმომადგენელი ეყოლებოდა. მისი თქმით:
„... ნამდვილ დემოკრატიულ სახელმწიფოში ქალაქ-ერობათა ცენტრები და მთავრობა უნდა იქნეს გაერთიანებული და პარლამენტი ერობათა და ქალაქთა ხმოსნებისაგან უნდა შესდგებოდეს. ამნაირად მოწყობილი პარლამენტი და მთავრობა იქნება გაგრძელება თემის, მაზრის, ერობის და ქალაქის თვითმმართველობის. მისი არხიტექტურა იქნება ლამაზად ჩამოყალიბებული, ცხოვრებასთან სავსებით შეთანხმებულ-შეზავებული და მტკიცე ნიადაგზე მტკიცედ დამყარებული.“[10]
ოპონენტები თოფურიძის პროექტს – „სახელმწიფოსა და ერობათა სინთეზის“იდეას მხოლოდ ნაწილობრივი კრიტიკით გამოეხმაურნენ, რომ ეს მოდელი პირდაპირი წარმომადგენლობის პრინციპს არღვევდა, თუმცა ყველა აღნიშნავდა, რომ იდეა მეტად ორიგინალური და საინტერესო იყო და ფართო დისკუსიას საჭიროებდა.
ყოველივე ამის გათვალისწინებით, მსოფლიო ომს მოყოლილი კარდინალური ცვლილებებისა და ახალი სოციალური და პოლიტიკური რეალობის დაბადების ქაოსური პერიოდისათვის თავად საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკაც, როგორც პოლიტიკური მოვლენა და მისი საკვანძო პროცესი – ადგილობრივი „მმართველობის და თვითმმართველობის“რეფორმა შეგვიძლია, მწყობრ და დიდი წარმატების პერსპექტივის მქონე ექსპერიმენტად შევაფასოთ და დავეთანხმოთ ამ ეპოქის თანამედროვე და გამოცდილი საერობო მკვლევრის, სოლომონ ავალიანის დასკვნას:
„... ერთი რამ არის სრულიად უდავო: ერობა ადგილობრივ ჩაუდგა დიდ მეურნეობას, ამ მეურნეობას აწარმოებს, ერობა ადგილობრივ უძღვება კულტურის განმტკიცებას. შესაძლებელია, ნაყოფი ამ მოღვაწეობისა ჯერ არ სჩანს, მხოლოდ ერობამ ორი წლის განმავლობაში რყევისა და ნგრევის ხანაში აღმშენებლობით მუშაობას ჩასჭიდა ხელი, რყევა და ნგრევა შეაჩერა. ერის ეკონომიურ და სულიერ სიმტკიცეს მჭიდრო საფუძველი დაუდო და ვალდებულნი ვართ, ეს ამაგი დავაფასოთ. უნაკლულო სამყაროში არაფერი არ არის…“[11]
[1] ერობათა მეორე ყრილობაზე (დაკარგული პარასკევი. ქრისტეს ნათლულები და ჩაჩიკაშვილები), დ. თუდროსპირელი, ერთობა № 211, 18.09.1919
[2] საქართველოს სტატისტიკა, ერთობა № 198, 02.09.1920
[3] საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი, ფონდი №1836 (საქართველოს ეროვნული საბჭო, პარლამენტი), ანაწერი № 1, საქმე № 55
[4] ერობა და ქალაქი, ერთობა № 216, 24.09.1920
[5] აჭარლებს, ერთობა №149, 04.07.1920
[6] ერობათა ექიმების ყრილობა. რეზოლუციები, ერთობა № 139, 26.06.1919. № 140, 27.06.1919
[7] პასუხათ გაზეთ „კომუნისტს“, ალ. დგებუაძე, ერთობა № 222, 10.10.1920. საქართველოს ერობის მოღვაწეობა, ს. ავალიანი, ერობა № 1-2, 01.1921
[8] საქართველოს ერობის მოღვაწეობა, ს. ავალიანი, ერობა № 1-2, 01.1921
[9]საქართველოს დამფუძნებელი კრების დეპუტატთა მონაცემების ანალიზით ჩანს, რომ საშუალოდ თითოეულ მაზრაში 2-3 დამფუძნებელი კრების დეპუტატი მაინც იყო არჩეული სამაზრო ერობის ხმოსნად.
[10] სახელმწიფო და კომუნა, დ. თოფურიძე, ერობა და ქალაქი № 8. 06. 1920. გვ. 4
[11]საქართველოს ერობის მოღვაწეობა, ს. ავალიანი, ერობა №1-2, 01.1921. გვ. 11
|
|