ნიკოლოზ ზურაბის ძე ელიავა დაიბადა 1876 (1874?) წელს ქუთაისის გუბერნიის ქუთაისის მაზრის სოფელ ღანირში, აზნაურის ოჯახში; ეროვნებით ქართველი.

დაამთავრა ქუთაისის (?) გიმნაზია.

სწავლის პერიოდიდან იყო ჩართული „მესამე დასის“ წრეების, შედეგ კი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის მუშაობაში; იყო რუსეთის სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის წევრი 1899 წლიდან.

1902 წელს დაამთავრა მოსკოვის უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტი.

სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ აგრძელებდა პარტიულ საქმიანობას; მუშაობდა ნაფიც ვექილად.

1902 წელს იცავდა ბათუმში დაპატიმრებული მუშების ჯგუფს, რომელთაც მარტში, გაფიცვის შემდეგ დაპატიმრებული ამხანაგების გათავისუფლების მოთხოვნით, იოსებ ჯუღაშვილის (სტალინის) მიერ ორგანიზებული დემონსტრაციისას პოლიციასთან და ჯართან შეტაკება მოუხდათ.

ჟურნალ „კვალიდან“ მოყოლებული, თანამშრომლობდა სოციალ-დემოკრატიულ პრესაში„ნ.-ვას“-ს, „ნ-კას“, „ე-ას“ და „შავწყალას“ ფსევდონიმებით.

1905 წლიდან თავის ძმასთან - შალვა ელიავასთან - ერთად მუშაობდა რსდმპ-ის „ბოლშევიკების“ ფრაქციაში.

იყო ჟურნალ „მოგზაურის“ მეორე რედატორი.

შედიოდა იმ ადვოკატთა ჯგუფში, რომლებიც მხოლოდ პოლიტიკური საბაბით დაპატიმრებული პირების დაცვაში მონაწილეობდნენ და უფასო კონსულტაციებს უწევდნენ მუშებს; ჯგუფში მუშაობდა კონსტანტინე ჯაფარიძესა და გრიგოლ გიორგაძესთან ერთად.

1905 წლიდან იყო ყოველდღიურ გაზეთ „Кавказский рабочий листок“-ის ფაქტობრივი რედაქტორი; აფინანსებდა ნიკოლოზ ივანეს ძე თამამშევი. გაზეთი რსდმპ კავკასიის კავშირის კომიტეტის ოფიციალურ ორგანოდ იქცა და დიდი პოპულარობით სარგებლობდა, რის გამოც მეფის ხელისუფლებამ მალევე, 15 ნომრის გამოსვლის შემდეგ, დახურა და რედაქტორი და მფლობელი პასუხისგებაში მისცა სისხლის სამართლის დებულების 124-ე და 103-ე მუხლებით - არსებული წყობილების დამხობისკენ მოწოდებისა და იმპერატორის ღირსების შეურაცხყოფის ბრალდებით.

ნიკო ელიავა თავდაპირველად არალეგალურ მდგომარეობაზე გადავიდა წინასწარი დაკავების თავიდან ასაცილებლად, მაგრამ სასამართლოს სხდომაზე გამოცხადდა, სადაც დააპატიმრეს და რამდენიმე თვით ჩასვეს მეტეხის ციხეში.

მეორე სხდომაზე სასამართლომ მას ერთი წლით პატიმრობა მიუსაჯა და თავდებით გაათავისუფლა.

გაემგზავრა პეტერბურგში, სადაც კიდევ დააპატიმრეს და იჯდა ე. წ. „Крепость“-ში.

სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ განაგრძობდა პარტიულ და საადვოკატო საქმიანობას; 1910 წელს არჩეული იყო ქართული სახალხო თეატრის გამგეობის თავმჯდომარედ.

1912 წელს ადმინისტრაციული წესით გადაასახლეს როსტოვში, საიდანაც ამნისტიით გათავისუფლდა.

კვლავ დააპატიმრეს 1913 წელს, „მგზავრის“ რედაქტორობისას; პეტერბურგის ციხეში გაატარა 3 წელი, შემდგომ კი გადაასახლეს ასტრახანში.

1916 წლიდან მუშაობდა ტფილისის დაჭრილთა და ომში დასახიჩრებულთა კომიტეტის მთავარ კონტროლიორად.

1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ, მარტიდან ნოემბრამდე, იყო ტფილისის საგუბერნიო მომარაგების (?) კომიტეტის თავმჯდომარე.

არჩეული იყო კავკასიის ვექილთა საბჭოს წევრად.

1917 წლიდან იყო თბილისის ქალაქის თავი.

1917 წლიდან იყო საქართველოს ქალაქთა კავშირის თავმჯდომარე.

1917 წლის ნოემბერში აირჩიეს საქართველოს ეროვნული საბჭოს წევრად.

1918 წლის 26 მაისს ხელი მოაწერა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის გამოცხადების აქტს. 1918 წლის განმავლობაში იყო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პარლამენტის წევრი.

1919 წლის 12 მარტიდან არჩეული იყო საქართველოს რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების წევრად საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის სიით; იყო თვითმმართველობის და მომარაგების კომისიების თავმჯდომარე, გარეშე საქმეთა, საბიუჯეტო-საფინანსო და სარეკომენდაციო კომისიების წევრი.

1921 წელს საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ოკუპირების შემდეგ დატოვა სამშობლო და წავიდა ემიგრაციაში; ცხოვრობდა სტამბოლში, შემდეგ - გერმანიასა და საფრანგეთში.

1926 წელს განცხადებით მიმართა საქართველოს სსრ მთავრობას, რომ წყვეტდა პოლიტიკურ საქმიანობას, ურიგდებოდა საბჭოთა ხელისუფლებას და ითხოვდა საქართველოში დაბრუნების უფლებას.

1926 წლის 29 სექტემბერს დაბრუნდა თბილისში; შემდგომ წლებში მუშაობდა სხვადასხვა სახელმწიფო დაწესებულებაში; იყო დამცველთა (ადვოკატთა) კოლეგიის წევრი.

1930-იანი წლების მეორე ნახევარში მუშაობდა საქართველოს სსრ სახალხო მეურნეობის უმაღლესი საბჭოს ეკონომისტად.

1937-1938 წლების დიდი საბჭოთა ტერორის დროს საქართველოს სსრ შინსახკომმა ძალისმიერი მეთოდებით, ზეწოლის გზით მოახერხა საქართველოს სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის ყოფილი ლიდერებისაგან, მათ შორის დამფუძნებელი კრების დეპუტატებისგან, აღიარებითი ჩვენებების მიღება, რომელთა თანახმადაც საქართველოში არსებობდა კონტრრევოლუციური „მენშევიკური ცენტრი“, რომლის მიზანიც შეიარაღებული გადატრიალებისა და უცხოეთიდან სამხედრო ინტერვენციის გზით საბჭოთა სახელმწიფოს დამხობა იყო.

1937 წლის 15 აპრილს პენსიონერი ნიკო ელიავა „კონტრრევოლუციური მენშევიკური ცენტრის“ წევრობის ბრალდებით დააპატიმრეს.

1937 წლის 12 ივლისს სსრკ უზენაესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის გამსვლელმა სესიამ დახვრეტა მიუსაჯა.

დახვრიტეს 13 ივლისის ღამეს.

დახვრიტეს ასევე მისი ვაჟი, ინჟინერი ზურაბ ელიავა.

რეაბილიტირებულია სსრკ უზენაესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის მიერ 1957 წლის 8 ოქტომბერს.

წყაროები:

საქართველოს ეროვნული არქივი, ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფონდი #1836, ანაწერი #1, საქმე #107, გვ. 57; საქმე #108; საქმე #109; ფონდი #1833, ანაწერი #1, საქმე #155; საქმე #157; საქმე #187; საქმე #1382; ფონდი #113, ანაწერი #24, საქმე #132.

საქართველოს ეროვნული არქივი, უახლესი ისტორიის ცენტრალური სახელმწიფო არქივი, ფონდი #607, ანაწერი #7, საქმე #327.

საქართველოს შსს აკადემიის არქივი. მე-2 განყოფილება (ყოფილი პარტიული ორგანოების არქივი), ფონდი #8, ანაწერი # 2, ნაწილი 1, საქმე # 58, გვ. 61-114.

სტალინური სიები საქართველოდან - ელექტრონული მონაცემთა ბაზა. კვლევა ჩაატარა ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტმა IDFI, ჰაინრიხ ბიოლის ფონდის სამხრეთ კავკასიის რეგიონალური ბიუროს და საქართველოში შვეიცარიის საელჩოს ფინანსური მხარდაჭერით. პროექტის პარტნიორები - საქართველოს შსს არქივი და საერთაშორისო საზოგადოება „მემორიალი".

ფოტო: „საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია“, საზოგადოებრივი არქივი, ლიზიკო გაბუნიას კოლექცია.